शिव आणि त्याची विविध नावे

एखाद्या देवतेसंबंधी आपल्याला अध्यात्मशास्त्रीय ज्ञान कळले, तर त्या देवतेविषयी आपली श्रद्धा अधिक वाढायला साहाय्य होते. श्रद्धेमुळे साहजिकच उपासना भावपूर्ण होते अन् भावपूर्ण उपासना ही अधिक फलदायी असते. या दृष्टीने या लेखात शिव या शब्दाचा अर्थ आणि शिवाच्या इतर काही नावांचा आध्यात्मिक अर्थ पाहूया.

शिव

१. व्युत्पत्ती आणि अर्थ

अ. शिव हा शब्द `वश्’ या शब्दापासून वर्णव्यत्यास, म्हणजे अक्षरांची उलटापालट या पद्धतीने निर्माण झाला आहे. `वश्’ म्हणजे प्रकाशणे; म्हणून जो प्रकाशतो तो शिव. शिव हा स्वयंसिद्ध अन् स्वयंप्रकाशी आहे. तो स्वतः प्रकाशित राहून विश्‍वालाही प्रकाशित करतो.

आ. शिव म्हणजे मंगलमय अन् कल्याणस्वरूप असे तत्त्व.

इ. शिव म्हणजे ब्रह्म अन् परमशिव म्हणजे परब्रह्म.

२. काही नावांचा आध्यात्मिक अर्थ

२ अ. शंकर

‘शं करोति इति शङ्करः ।’ `शम्’ म्हणजे कल्याण आणि `करोति’ म्हणजे करतो. जो कल्याण करतो तो शंकर होय.

२ आ. महांकालेश्‍वर

अखिल विश्‍वब्रह्मांडाचा अधिष्ठाता देव (क्षेत्रपालदेव) हा काळपुरुष म्हणजेच महाकाळ (महान्काल) आहे. त्याचाही जो ईश्‍वर, त्याला महांकालेश्‍वर म्हणतात.

२ इ. महादेव

विश्‍वसर्जनाच्या आणि व्यवहाराच्या विचाराशी मूलतः तीन विचार असतात – परिपूर्ण पावित्र्य, परिपूर्ण ज्ञान अन् परिपूर्ण साधना. हे तीनही ज्याच्यात एकत्र आहेत, अशा देवास `देवांचा देव’, म्हणजेच `महादेव’, असे संबोधितात.

२ ई. भालचंद्र

भाली, म्हणजे कपाळी ज्याने चंद्र धारण केला आहे, तो भालचंद्र. शिवपुत्र श्री गणपतीचेही `भालचंद्र’ हे एक नाव आहे.

२ उ. गंगाधर

गंगा स्वर्गात होती. भगीरथाच्या कठोर तपश्‍चर्येमुळे ती पृथ्वीवर आली. त्या वेळी गंगेच्या प्रवाहाचा भयानक वेग अन्य कोणीही थोपवू शकत नव्हता. शंकराने गंगेला आपल्या जटेत धारण केले; म्हणून त्याला `गंगाधर’ असेही म्हणतात.

२ ऊ. कर्पूरगौर

शिवाचा रंग कर्पूरासारखा (कापरासारखा) पांढरा आहे; म्हणून त्याला `कर्पूरगौर’ असेही म्हणतात.

२ ए. पिंगलाक्ष

पिंगल ± अक्ष · पिंगलाक्ष. पिंगल · पिंगळा, घुबडाची एक जात. पिंगल या पक्ष्याला भूतकाळ, वर्तमानकाळ आणि भविष्यकाळ कळतो. तसे शिवाला कळते; म्हणून त्याला `पिंगलाक्ष’ असेही म्हणतात.

२ ऐ. अघोर

अघोर · अ ± घोर. अघोर म्हणजे चिंता नसलेला.

२ ओ. नीलकंठ आणि आशुतोष

१. दुसर्‍याच्या सुखासाठी कोणताही त्रास भोगण्यास सिध्द (तयार) असलेला : समुद्रमंथनातून उत्पन्न झालेले हालाहल विष सर्व जगाला जाळीत होते. त्या वेळी कोणताही देव त्याचा स्वीकार करण्यास पुढे येईना. तेव्हा शिवाने हालाहल प्राशन केले आणि जगाला विनाशापासून वाचविले. विषप्राशनामुळे त्याचा कंठ काळा-निळा झाला आणि त्याला नीलकंठ असे नाव मिळाले.

२. आशुतोष म्हणजे सहज प्रसन्न होणारा

२ औ. दीनबंधू, दीनानाथ आणि भोळा

सनातन संस्थेचे श्रद्धास्थान प.पू. भक्तराज महाराज यांनी काही भजनांतून त्यांचे गुरु प.पू. अनंतानंद साईश यांना उद्देशून ‘दीनबंधू’, ‘दीनानाथ’ आणि ‘भोळा’, अशा संज्ञा वापरल्या आहेत. सनातन संस्थेच्या एका साधिकेला प.पू. भक्तराज महाराजांची भजने म्हणतांना आलेल्या पुढील अनुभूतीवरून वरील संज्ञांचा शिवाच्या संदर्भातील अर्थ लक्षात येतो.

‘भजनातील ‘दीनबंधू, दीनानाथ आणि भोळा’, असे मी मनातून शिवाला म्हणत आहे, असे वाटले. ब्रह्मांडातील जीवमात्रांच्या पालनकर्त्याला ‘दीनानाथ’ ही संज्ञा आहे, तर सहजभावात अहंविरहित अवस्थेत वावरणार्‍या जिवाला ‘भोळा’ ही संज्ञा दिली जाते. मित्रत्वाच्या नात्याने सांभाळून घेऊन डोक्यावर कृपेचा वरदहस्त ठेवणार्‍या विभूतीला ‘दीनबंधू’ ही संज्ञा आहे. प.पू. भक्तराज महाराजांनी शिवदशेत लिहिलेल्या भजनातील या संज्ञा असल्याने त्या संज्ञा मला गाभार्‍यातील शिवतत्त्वालाच उद्देशून म्हणाव्याशा का वाटल्या, ते कळले.’ – (पू.) सौ. अंजली मुकुल गाडगीळ, सनातन आश्रम, रामनाथी, गोवा. (१५.१२.२००७)

संदर्भ : सनातन-निर्मित ग्रंथ ‘शिव भाग १’