आयुर्वेदिक  प्राथमिक उपचार

१. घाँटी दुख्ने वा चिलाउने या कुनै पनि प्रकारको खोकी

‘चंद्रामृत रस’ औषधिको १ – २ चक्की दिनमा २-३ पटक खानुहोस्।

– वैद्य मेघराज माधव पराडकर, सनातन आश्रम, रामनाथी, गोवा. (२५.७.२०२२)

१ अ. अनुभव

‘धेरै पटक कुनै पनि कारणले घाँटी दुख्ने र हल्का ज्वरो आएमा तुरुन्तै ‘चन्द्रामृत रस’को एउटा चक्की खान्छु। धेरै पटक एउटै चक्कीले मेरो घाँटीको दुखाइ बन्द हुन्छ, हल्का ज्वरो पनि जान्छ र थप खोकी पनि हट्छ।

– (पू.) संदीप आळशी, सनातन आश्रम, रामनाथी, गोवा. (२५.७.२०२२)

२. सुख्खा खोकी

‘कहिलेकाहीँ सुख्खा खोकी मात्र लाग्छ; खाकर आउँदैन वा आयो भने पनि थोरै आउँछ। यस प्रकारको खोकीमा श्वासनली भित्रबाट च्यातेको जस्तो लाग्छ, खोकी लाग्दा करङ र पेट दुख्न थाल्छ। धेरै पटक खोकीको औषधि खाँदा पनि खोकी सुकेपछि यस्तो खोकी लाग्ने गर्छ। यो वातको कारण आउने खोकीको लक्षण हो। आयुर्वेदमा यसलाई ‘वातज कास’ भनिन्छ। ‘कास’ को अर्थ ‘खोकी’ हो। यस्तो बेला निम्न उपायहरु अपनाउनुहोस्।

आधा कचौरा तातो पानी पिउनुहोस्। २ चम्चा (१० एमएल) देसी घिउ र एक चिम्टी नुनलाई राम्ररी मिलाएर पिउनुहोस्। (घिउको सट्टा तारेको तेल पनि प्रयोग गर्न सकिन्छ। ‘तारेको तेल’ भनेको ‘तेल जसमा वडा, पापड, पकोडा जस्ता खानेकुरा तारेको हुन्छ!’) पिएपछि गिलास भित्रबाट घिउ निकाल्न अलिकति तातो पानी हाल्नुहोस्। । १–२ पटक यसो गर्नाले खोकी रोकिएको अनुभव छ। रुघाखोकीसँगै हल्का ज्वरो आएमा एक चम्चा तुलसीको रस घ्यूसँग मिसाएर खानुहोस् ।

– वैद्य मेघराज माधव पराडकर (२५.७.२०२२)

२ अ. अनुभव

‘मेरी छोरी चि. मुक्ता साढे चार वर्षकी भइन्। जुलाई २०२२ को तेस्रो हप्तामा उनलाई चिसो लाग्यो र सुख्खा खोकी लाग्न थाल्यो। खोक्दा-खोक्दा उनी दिक्क हुन्थिन्। त्यसपछि मैले एक चम्चा तुलसीको रसमा १ चम्चा (५ मिली) घिउ र थोरै नुन मिसाएर उसलाई पिलाएँ। यसले उनको खोकी निकै कम भयो । त्यसपछि करिब ४ घण्टापछि अलिकति खोकी लागेपछि उनलाई सोही तरिकाले घिउ खुवाइयो। त्यसपछि उनलाई खोकी लाग्न बन्द भयो र ज्वरो पनि कम भयो।

– श्रीमती राघवी मयुरेश कोनेकर, ढवळी, फोंडा, गोवा. (२५.७.२०२२)

३. हल्का ज्वरो आउने अथवा ज्वरो

‘तुलसीका २ वटा पात हरेक बिहान र बेलुका २ दिनसम्म चपाउने। दिनको एक खानाको समयमा केहि पनि नखाने वा पिउने र उपवास राख्ने। त्यसपछि जब भोक लाग्छ, सादा तातो दाल (कुनै मसला बिना) त्यसमा १ चम्चा घिउ मिसाएर पिउनुहोस्। २ दिनसम्म अरू केही नखानुहोस्, तातो दाल र भात मात्र लिनुहोस्। दाल र चामलमा अलिकति घिउ हाल्नुहोस्। स्वादको लागि थोरै अचार लिन सक्नुहुन्छ। पूर्णतया स्वस्थ नभएसम्म यहि आहार लिनुहोस्। खाजा नखानुहोस्। यसको स्थानमा एक चम्चा किसमिस चपाएर खानुहोस् वा एक कचौरा तातो पानीमा गुड़ हालेर पिउनुहोस्। तिर्खा लागेको छ भने तातो पानी मात्र पिउनुहोस्। आराम गर्नुहोस्। यसो गर्दा ज्वरो निको हुन सहायता हुन्छ। ज्वरो आए पनि धेरै कष्ट नभई छिट्टै निको हुन्छ।’

– वैद्य मेघराज माधव पराडकर, सनातन आश्रम, रामनाथी, गोवा. (२५.७.२०२२)

४. टाउको दुखाइ

‘सुतशेखर रस’ को एउटा चक्कीलाई राम्रोसँग पीस्नुहोस्। (थालमा चक्की राखेर गिलास वा कचौराले थिचेर चक्कीलाई धुलो बनाउन सकिन्छ।) यस पाउडरलाई नाकमा श्वास लिने जस्तै गरी नाकमा तान्नुहोस्। यदि यो गर्न सम्भव छैन भने, एक चम्चा पग्लिएको घ्यूमा यो ट्याब्लेटको पाउडर मिलाउनुहोस्। उत्तानो पल्टेर सुत्नुहोस् र घ्यूमा मिलाएको यो औषधिको दुई थोपा दुबै नाकमा हाल्नुहोस् र २ मिनेटसम्म सुत्नुहोस्। त्यसपछि उठेर बाँकी घ्यूमा मिसाएको औषधि चाट्नुहोस्।

५. कब्जियत

कब्जियतको लागि ‘गन्धर्व हरितकी वटी’ को २–४ चक्की राति सुत्नुअघि मनतातो पानीसँग खानुहोस्। यसका साथै भोक नलाग्ने, खान नसक्ने, अपच हुने, पेटमा ग्यास आउने जस्ता लक्षण देखिएमा प्रत्येक खानाको १५ मिनेट अगाडि ‘लाशुनदी वटी’ को १-२ चक्की खानुहोस् । यसले गर्दा पाचन स्राव राम्रोसँग उत्पादन हुन्छ। कब्जियतको यो उपचार १५ दिनसम्म गर्नुहोस्।

– वैद्य मेघराज माधव पराडकर, सनातन आश्रम, रामनाथी, गोवा. (२७.७.२०२२)

यहाँ ‘प्राथमिक उपचार’ दिएको छ। औषधि लिएपछि पनि निको भएन भने तुरन्त स्थानीय वैद्यसँग परामर्श लिनुहोस्।