घरेलु स्तरमा महत्त्वपूर्ण औषधीय वनस्पतिहरु कसरी रोप्ने ? भाग – ५

औषधीय वनस्पतिको संख्या अनगिन्ती छ । यस्तो बेला कुन बिरुवा रोप्ने ? यस्तो प्रश्न उठ्न सक्छ । प्रस्तुत लेखमा घरमा केही महत्वपूर्ण औषधीय बिरुवा कसरी रोप्ने भन्ने बारे जानकारी दिइएको छ । यी बिरुवाहरू रोपेको करिब ३ महिनापछि औषधिको रूपमा प्रयोग गर्न सकिन्छ । आजकल आपतकालीन अवस्थालाई ध्यानमा राखेर वृक्षवगर्गीय बिरुवा रोप्नुको सट्टा यस्ता बिरुवालाई प्राथमिकता दिईयो भने हामी ती बिरुवाहरु तुरुन्तै प्रयोग गर्न सक्छौं । जताततै औषधीजन्य वनस्पति सजिलै पाइँदैन । यो समस्याको समाधान पनि यस लेखमा दिइएको छ । पाठकहरूले यस लेखमा दिइएका बाहेक अन्य बिरुवाहरू पनि रोप्न सक्छन् ।

भाग ४ पढ्नको लागि यहाँ क्लिक गर्नुहोस् – घरेलु स्तरमा महत्त्वपूर्ण औषधीय वनस्पतिहरु कसरी रोप्ने ? भाग – ४

२२. पारिजात

२२ अ. महत्त्व

पारिजात ज्वरो र जोर्नी दुखाइको लागि राम्रोसँग उपयोग गरिन्छ। घर नजिकै केही बिरुवा हुनुपर्छ।

२२ आ. रोपण

यसको डाँठबाट नयाँ बिरुवा बनाउन सकिन्छ। फागुन-मार्च महिनामा बालुवामा यसको डाँठ गाडेर असारसम्म राम्रो बिरुवा तयार भई वर्षायाममा रोप्न सकिन्छ।

२३. बेल

बेलको बोक्रा, पात र फलहरू औषधिमा प्रयोग गरिन्छ। झाडापखला लागेमा बेल फलको जाम बनाएर खाँदा फाइदा हुन्छ। पातको रस रगतमा हेमोग्लोबिन बढाउन उपयुक्त हुन्छ। त्यसैले केही बिरुवा आफ्नो वरिपरि हुनुपर्छ।

२३ आ. रोपण

तपाईले बेलको बिरुवा किन्न सक्नुहुन्छ। रुखबाट खसेको बेलफलको बीउ छर्दा स्वतः हुर्कन्छ।

२४. खस

२४ अ. महत्त्व

यसको जरा अत्यन्त सुगन्धित र शीतल हुन्छ। गर्मीको दिनहरु यसको विशेष प्रयोग हुन्छ। खसको जराले माटोलाई बलियोसँग समातेर राख्दछ जसले माटोको क्षयलाई रोक्छ। खसको जरालाई घाममा सुकाएर प्लाष्टिकको झोलामा हालेर कपडाको कपाटमा राख्दा ५–६ वर्षसम्म टिक्छ। यसले गर्दा लुगामा सुगन्ध आउँछ र हामीले चाहेको बेला खसको प्रयोग गर्न सक्छौं।

२४ आ. रोपण

खसको बिरुवा नर्सरीबाट किन्न सकिन्छ। हरियो चिया जस्तै खसको पनि गुच्छा हुन्छ। यदि कसैसँग खसको गुच्छा छ भने त्यसलाई हरियो चियाको बिरुवा निकालेर रोप्ने तरिकाले रोप्न सकिन्छ। जमिनमा खस ​​लगाएर जरा खन्दा चुटिन्छ र खेर जान्छ। यस्तो हुन नदिन, प्लास्टिकको बोरामा खसलाई रोप्नुहोस्। यसका लागि २५ किलो अनाजको खाली बोरा लिनुहोस्। त्यसको तल्लो भागमा सडेको गाईको गोबर राखेर बालुवा मिसाइएको माटो बोरामा भरेर त्यसमा खसको बिरुवा रोप्नुहोस्। तल गोबर भएको कारण खसको जरा गोबर लिनको लागि लामो हुन्छ र सामान्यतया डेढ वर्षमा खसको जरा बोरा भरि उपलब्ध हुन्छ। खसको जरा निकाल्दा माटोसँगै केही समय पानीमा भिजाएर राख्नुहोस् र त्यसपछि पानी हलाएर माटो निकाल्नुहोस् । यसले सफा जरा मिल्दछ।

२५. अश्वगन्धा

२६ अ. महत्त्व

यो बैंगन परिवारको बिरुवा हो। यसको जरा शक्तिवर्धक हुन्छ। यो सबैभन्दा अधिक प्रयोग हुने औषधि हो।

२६ आ. रोपण

यो ६ महिनाको बाली हो । वर्षायामपछि धान काटिसकेपछि अश्वगन्धा बाली तयार गर्न सकिन्छ । त्यसका लागि छुट्टै पानी चाहिँदैन, ओस नै काफी हुन्छ। यो बीउबाट रोप्न सकिन्छ। व्यावसायिक स्तरमा रोप्न चाहनुहुन्छ भने अश्वगन्धाको ‘नागोरी’ प्रजातिको बीउ प्रयोग गर्नुहोस्। यस जातिको बिरुवाको जरा औंठा जत्तिकै ठूलो हुन्छ। घरेलु स्तरमा रोप्ने हो भने कम्तीमा २ देखि ४ बिरुवा रोप्नुहोस्। घर वरिपरि ठाउँ छ भने ५० देखि १०० बिरुवा रोपेर मात्रै उपयोग गर्न सकिन्छ। जब फल फल्छ, तिनीहरूको रंग रातो हुन्छ र पातहरू झर्न थाल्छन्। तब जरा खन्नुहोस्। जरालाई धुनुहोस्, सुकाउनुहोस् र त्यसबाट पाउडर बनाउनुहोस्। यो बिरुवाको फलबाट प्राप्त बीउबाट पुन: वनस्पति रोप्न सकिन्छ। बिरुवाको माथिल्लो भाग गाईवस्तुको लागि चाराको रूपमा प्रयोग गरिन्छ।

२६. सैपत्री

घर वरपर सैपत्रीको बिरुवा राख्नाले लामखुट्टेको समस्या कम हुन्छ। घाउ भरनको लागि सयपत्रीको रस प्रयोग। गरिन्छ। ।फूललाई सुकाएर बीउको रूपमा प्रयोग गरिन्छ।

२७. उपलसरी (सारिवा अथवा अनन्तमूल)

२७ अ. महत्त्व

यो रगत शुद्धीकरणको लागि उत्कृष्ट औषधि हो। यसको जरा औषधिको रूपमा प्रयोग गरिन्छ। यी जराहरू अत्यन्त सुगन्धित हुन्छन्। यसको नियमित प्रयोगले पाठेघरमा रहेको गाँठो पग्लन मद्दत गर्छ। यो वनस्पति कोंकणमा प्रशस्त मात्रामा पाइन्छ; तर अहिले यो लोप हुने मार्गमा छ। यो बिरुवा जति सम्भव छ, रोप्नुहोस्।

२७ आ. रोपण

यस बिरुवाको पातहरू काट्दा सेतो रङ निस्कन्छ। कोंकणीमा यस बोटलाई ‘दूधशिरी’ भनिन्छ। पातहरू सानो सिरभएको र हरियो हुन्छन्। तिनीहरूमा सेतो रंगको तेर्सो रेखाहरू हुन्छन्। यसको जरा गहिरो जान्छ। घरमा जरा खनेपछि पाइने बिरुवा रोप्नुहोस्। जहाँ यी बिरुवा भेटिन्छ, त्यहाँबाट खनेर ल्याउनुहोस्। यसको डाँठ वा जराको टुक्राबाट पनि रोपण गर्न सकिन्छ। २ वर्षपछि यसको जरा औषधिको रूपमा प्रयोग गर्नका लागि तयार हुन्छ।

सन्दर्भ : सनातन-निर्मित ग्रन्थ ‘जगह की उपलब्धतानुसार औषधीय वनस्पतियों का रोपण’, ‘११६ वनस्पतियों के औषधीय गुणधर्म’ एवं ‘९५ वनस्पतियों के औषधीय गुणधर्म’

घरेलु स्तरमा आपतकालिन दृष्टिकोणबाट महत्त्वपूर्ण औषधीय बिरुवा कसरी रोप्ने? पाठकहरू र साधकहरुले यस लेखहरूको श्रृंखला राख्नुहोस्।

मध्यम (३-४ एकड) वा धेरै खेतीयोग्य जमिन भएका मानिसहरूले आफ्नो सामाजिक साथीहरूलाई ध्यानमा राखेर औषधीजन्य बिरुवा अधिक मात्रामा रोप्नुहोस्। यसले धेरैलाई आयुर्वेदिक औषधि उपलब्ध गराउनेछ र उनीहरूको स्वास्थ्य सुरक्षित हुनेछ। यस माध्यमबाट, उनीहरूको समष्टि साधना हुनेछ!