ढगफुटी म्हणजे काय ? आणि ती कशी होते ?

गेल्या आठवड्यात कोकण आणि मुंबईसह महाराष्ट्राच्या अनेक भागांत पावसाने रौद्ररूप घेतले. अतीवृष्टीसदृश्य पावसामुळे चिपळूणमध्ये भीषण परिस्थिती निर्माण झाली. वाशिष्ठी आणि शिव नदीला आलेल्या पुराने चिपळूण शहराला वेढा दिला होता. शहराच्या अनेक भागांत पाणी शिरले आणि अंतर्गत मार्गही बंद झाले आहेत. मुसळधार कोसळणार्‍या या पावसामुळे ढगफुटीच्या चर्चा आणि त्याविषयीच्या बातम्या सामाजिक माध्यमांद्वारे प्रसारित होत आहेत. खरेतर किनारपट्टी भागात ढगफुटी होत नाही. विशेषतः उंच प्रदेशात ढगफुटीची शक्यता अधिक असते. त्यामुळेच ढगफुटी म्हणजे काय ? ती कशी होते ? याविषयीचा ऊहापोह करणारा लेख येथे देत आहोत.

ढगफुटीच्या प्रक्रियेचा प्रारंभ

गडगडाटी आणि वादळी पावसाला घेऊन येणारे ढगच यामध्ये असतात. ‘कुमुलोनिम्बस’ असे या ढगांचे नाव आहे. हा ‘लॅटिन’ शब्द आहे. ‘क्युम्युलस’ म्हणजे एकत्र होत जाणारे आणि ‘निम्बस’ म्हणजे ढग. थोडक्यात झपाट्याने एकत्र होत जाणारे पावसाळी ढग हा प्रारंभ असतो.

गरम हवा आणि आर्द्रता यांमुळे ढगांमधील पाण्याचे प्रमाण वाढत जाते. पाण्याचे अब्जावधी थेंब या ढगांमध्ये विखुरले जातात. यातूनच पुढे जोराचा पाऊस पडतो; पण कधीकधी या ढगांमध्ये वेगाने वर चढणारा हवेचा स्तंभ निर्माण होतो, याला ‘अपड्राफ्टस्’ असे म्हणतात. पाण्याच्या थेंबाना घेऊन जाणारा हवेचा स्तंभ वरवर चढत जातो. या स्तंभासह वेगाने वर चढतांना पाण्याच्या थेंबांचे आकारमान कधी कधी ३.५ मिमीहून मोठे होते. काही वेळा या वर चढणार्‍या हवेच्या स्तंभात अतिशय गतिमान असे वारे निर्माण होतात. ढगातच छोटी छोटी वादळे उठतात. या वादळात पाण्याचे थेंब सापडतात. हवेच्या स्तंभाची जितकी शक्ती असेल, तितका तो वर चढतो आणि मग जत्रेतील चक्राचा पाळणा जसा झपकन खाली येऊ लागतो, तसेच या स्तंभाचे होते. या स्तंभाने तोलून धरलेले पाण्याचे मोठे थेंब त्या पाळण्याप्रमाणेच अतिशय वेगाने खाली झेपावतात. या वेळी त्यांना ऊर्जाही मिळालेली असते आणि ते सुसाट वेगाने ते जमिनीकडे येतात. हवेचा स्तंभ जमिनीच्या दिशेने येतो, याला ‘डाऊनड्राफ्ट’ असे म्हणतात. थेंबाचा वेग प्रारंभी साधारणपणे ताशी १२ किमी आणि पुढे तो ताशी ८० ते ९० किमीपर्यंत पोचतो.

ढगफुटीची प्रत्यक्ष प्रक्रिया

ढग मोठा असला, तरी त्याचा विस्तार जास्त नसतो. यामुळे जमिनीवरील लहानशा भागात पाण्याचा जणू स्तंभ कोसळतो. ढगफुटी या शब्दातच या घटनेचा अर्थ स्पष्टपणे कळतो. एखाद्या टाकीचा संपूर्ण तळच निघाला, तर टाकीतील पाणी जसे वेगाने खाली पडेल, तसेच येथे होते. फक्त येथे कित्येक मैल पसरलेला पाण्याचा ढग असतो आणि त्यामध्ये अब्जावधी गॅलन पाणी भरलेले असते. आकाशातील पाण्याचा ढग अक्षरशः फुटतो आणि अगदी अल्पावधीत पाण्याचा जणू स्तंभच जमिनीवर झेप घेतो. मोठे थेंब आणि प्रचंड वेग यांमुळे जमीन अन् त्यावरील सर्व काही अक्षरशः झोडपून निघते. झाडे, लहान प्राणी, कच्च्या इमारती यांच्यासाठी पाण्याचा हा मारा धोकादायक असतो. प्रत्येक ठिकाणच्या जमिनीची पाणी शोषून घेण्याची क्षमता वेगवेगळी असते आणि ते शोषून घेण्यासाठी वेळही लागतो. ढगफुटीच्या वेळी काही मिनिटांतच प्रचंड पाणी ओतले गेल्यामुळे पाणी शोषून घेण्याचे जमिनीचे कामच थांबते आणि जिकडे-तिकडे पुरासारखी स्थिती निर्माण होते. ढगफुटी डोंगरावर झाली, तर पाण्याचे लोंढे डोंगरावरून निघून मोठ्या प्रमाणात माती पायथ्याकडे ढकलली जाते. वेग आणि थेंबांचा आकार अन् पाणी घेऊन येणारा हवेचा स्तंभ जमिनीवर आदळल्यावर होणारे परिणाम यांमुळे ढगफुटीतून अपरिमित हानी होते.

ढगफुटीच्या वेळी घडणारी एक वेगळी घटना

ढगफुटीच्या वेळी एक वेगळी घटना घडते. ढगफुटीच्या आधीचे हवामान अर्थात्च पावसाळी असते. काळोख दाटत जातो; मात्र प्रत्यक्षात पाऊस पडतांना काळोखाचे प्रमाण एकदम न्यून होते. कधी कधी जणू सूर्यप्रकाशात पाऊस पडल्यासारखा भासतो. पावसाचे भलेमोठे थेंब हे याचे कारण आहे. हे थेंब आरशाप्रमाणे काम करतात आणि प्रकाश परावर्तित करतात. यामुळे नेहमीपेक्षा जास्त प्रकाश दिसतो.

मुंबईत २६ जुलै २००५ या दिवशी पडलेला पाऊस हा ढगफुटीचाच प्रकार !

हिमालयासाठी ढगफुटी ही नवीन गोष्ट नाही. हिमालयात असे ढग अनेकदा फुटतात; मात्र बहुदा ही ढगफुटी खूप डोंगराळ भागात होत असल्याने त्याची बातमी होत नाही. मनुष्यवस्तीत ती घडली की, लगेच आपले लक्ष वेधून घेते. मुंबईत २६ जुलै २००५ या दिवशी पडलेला पाऊस हा ढगफुटीचाच प्रकार होता. अशी परिस्थिती फारच अल्प वेळा निर्माण होते, जेव्हा किनारी भागांमध्ये ढगफुटीसदृश्य परिस्थिती होते. मुंबईत त्या दिवशी ८ घंट्यामध्ये ९५० मिमी पाऊस पडला.

सर्वांत मोठी ढगफुटी

लेहमध्ये ६ ऑगस्ट २०१० या दिवशी झालेली ढगफुटी ही जगाला आजपर्यंत ठाऊक असलेल्या ढगफुटींच्या घटनांतील सर्वांत मोठी मानली जाते. अवघ्या एका मिनिटात २ इंच पाऊस इतक्या मोठ्या प्रमाणात जगात आजपर्यंत कुठेही पाऊस पडलेला नाही.

ढगफुटीच्या काही प्रमुख घटना

व्हर्जिनिया, अमेरिका (२४ ऑगस्ट १९०६) ४० मिनिटांत २३४ मिमी पाऊस

पोर्ट बेल, पनामा (२९ नोव्हेंबर १९११) ५ मिनिटांत ६१.७२ मिमी पाऊस

प्लंब पॉईंट, जमेका (१२ मे १९१६) १५ मिनिटांत १९८.१२ मिमी पाऊस

कर्टिआ, रुमानिया (७ जुलै १९४७) २० मिनिटांत २०५.७४ मिमी पाऊस

बरोट, हिमाचल प्रदेश (२६ नोव्हेंबर १९७०) एका मिनिटांत ३८.१० मिमी पाऊस

(साभार : दैनिक ‘लोकसत्ता’)