शिवाची मानसपूजा

शिव

‘देवतेच्या प्रती श्रद्धायुक्त अंतःकरणाने विधीवत् केलेल्या उपचारांचे समर्पण म्हणजे पूजा’, अशी व्याख्या ‘श्रीमद्‌भागवत’ या ग्रंथात केली आहे. देवतेच्या प्रतिमेला उपचारांचे विधीवत् समर्पण करणे, ही कर्मकांडांतर्गत स्थुलातील पूजा ! साधनेच्या दृष्टीकोनातून स्थुलातील पूजा करणे हा पहिला टप्पा असून त्यानंतर मनाच्या स्तरावरील उपासनेस आरंभ होतो. या टप्प्यापर्यंत पोहोचण्याचे सोपे साधन म्हणजे मानसपूजा !

मानसपूजेचे लाभ

मानसपूजेमध्ये आपल्या मनात उमटलेल्या देवतेच्या रूपाची पूजा आपल्याला करता येते. या पूजेचा एक लाभ म्हणजे स्थळ, उपकरणे, शुचिता इत्यादी कर्मकांडांतर्गत बंधने तिला नसल्याने कोणत्याही ठिकाणी ती करता येते. दुसरा लाभ म्हणजे मानसपूजेद्वारे अखिल ब्रह्मांडातील कोणतीही उत्तमातली उत्तम वस्तूही देवतेला अर्पण करता येते. याहूनही श्रेष्ठ असा तिसरा लाभ म्हणजे जेवढा वेळ मानसपूजा चालू असेल, तेवढा वेळ आपल्याला देवतेच्या अनुसंधानात रहाता येते. साधकाला साधनेमध्ये भावजागृती होण्यास या मानसपूजेचे पुष्कळ साहाय्य होते.

आद्य शंकराचार्य यांनी केलेली शिवमानसपूजा !

‘ही मानसपूजा ऐकून देवतेची मानसपूजा करणे आणि तिच्या अनुसंधानात रहाणे, याची आपल्यालाही प्रेरणा मिळो’, अशी शिवाच्या चरणी प्रार्थना आहे.

रत्नैः कल्पितमासनं हिमजलैः स्नानं च दिव्याम्बरं

नानारत्नविभूषितं मृगमदामोदाङ्कितं चन्दनम् ।

जातीचम्पकबिल्वपत्ररचितं पुष्पं च धूपं तथा

दीपं देव दयानिधे पशुपते हृत्कल्पितं गृह्यताम् ।। १ ।।

अर्थ : हे दयानिधे, हे पशुपते, हिमजलाच्या तुझ्या स्नानानंतर तुला दिव्यवस्त्र आणि कल्पनेतलेच रत्नांचे आसन अर्पण करतो आहे. नाना रत्नांची आभूषणे तुला अर्पून त्याबरोबरच कस्तुरिगंधित थंड चंदनाचा लेप तुला लावतो आहे, बिल्वपत्रासह सुरेख अशा जाई-चाफ्याची शुभ्र फुले वाहिल्यानंतर मी मनात धूप-दीप लावतो आहे. हे प्रभो, माझ्या हृदयातल्या भावाने अर्पिलेल्या ह्या मानसपूजेचा तू स्वीकार कर !

सौवर्णे नवरत्नखण्डरचिते पात्रे घृतं पायसं

भक्ष्यं पञ्चविधं पयोदधियुतं रम्भाफलं पानकम् ।

शाकानामयुतं जलं रुचिकरं कर्पूरखण्डोज्ज्वलं

ताम्बूलं मनसा मया विरचितं भक्त्या प्रभो स्वीकुरु ।। २ ।।

अर्थ : नवरत्न जडवलेल्या सुवर्णपात्रातून मी तुला तूप, भाताची खीर नैवेद्य म्हणून अर्पण करतो आहे.
दही-दूध यांनी बनवलेली, फलरसांनी, भाज्यांनी युक्त रंभाफलादि पंचपक्वान्ने मी तुला अर्पण करतो आहे.
कर्पूरात न्हाऊन निघालेले अत्यंत सुगंधित आणि रुचिपूर्ण असे जल मी तुला पेयपानासाठी अर्पण करतो आहे.
भक्तिभावाने मी तुझ्यासाठी बनविलेला तांबूलही अर्पण करतो आहे. हे प्रभो, मनाने अर्पण केलेल्या या सर्वांचा आपण स्वीकार करा !

छत्रं चामरयोर्युगं व्यजनकं चादर्शकं निर्मलम्

वीणाभेरिमृदङ्गकाहलकला गीतं च नृत्यं तथा ।

साष्टाङ्गं प्रणतिः स्तुतिर्बहुविधा ह्येतत्समस्तं मया

सङ्कल्पेन समर्पितं तव विभो पूजां गृहाण प्रभो ।। ३ ।।

अर्थ : हे शंभो, मी सुशोभित छत्र, चामर, पंखा तुला अर्पण करतो आहे, तुझ्याच दर्शनासाठी तुला निर्मल असा आरसाही देतो आहे. वीणा, भेरी, मृदंग अशा वाद्यांसहित विविध प्रकारचे नृत्य आणि संगीतही मी तुला अर्पण करतो आहे. तुला साष्टांग नमन करत असतानाच बहुविध अशा स्तुतीपूर्ण प्रार्थनाही मी तुझ्याचरणी अर्पण करतो आहे.
पण हे सर्व माझ्या संकल्पातूनच मी देत असल्यामुळे हे प्रभो, माझ्या मानसपूजेचा स्वीकार कर !

आत्मा त्वं गिरिजा मतिः सहचराः प्राणाः शरीरं गृहं

पूजा ते विषयोपभोगरचना निद्रा समाधिस्थितिः ।

सञ्चारः पदयोः प्रदक्षिणविधिः स्तोत्राणि सर्वा गिरो

यद्यत्कर्म करोमि तत्तदखिलं शम्भो तवाराधनम् ।। ४ ।।

अर्थ : हे प्रभो, तूच माझा आत्मा, तुझी सहचरा पार्वती माझी बुद्धी, तुझे गण ही माझी इंद्रिये आणि माझे शरीर हे तुझे मंदिर आहे. कर्मेंद्रियांनी चालवलेला विषयोपभोग ही तुझी पूजाच आहे, माझी निद्रा ही तुझ्या ध्यानात लावलेली जणू समाधीच आहे. माझ्या पायांनी केलेला संचार ह्या तुला घातलेल्या प्रदक्षिणा आणि मुखातून बाहेर पडणारे शब्द ह्या प्रार्थना आहेत. त्याचप्रमाणे जे जे कर्म मी करतो आहे ते ते कर्म हे शिवशंभो तुमचीच आराधना आहे, तिचा स्वीकार करा !

करचरणकृतं वाक्कायजं कर्मजं वा

श्रवणनयनजं वा मानसं वापराधम् ।

विहितमविहितं वा सर्वमेतत्क्षमस्व

जय जय करुणाब्धे श्रीमहादेवशम्भो ।। ५ ।।

अर्थ : माझ्या हातांनी, पायांनी, कृतींनी, बोलण्याने, श्रवणाने, मनाने वा कर्माने केलेल्या अपराधांसाठी मला क्षमा करा. माझ्या योग्य-अयोग्य, चांगल्या-वाईट, अशा सर्व कर्मांसाठी मी शरण आलो आहे, मला क्षमा करा !
हे देवाधिदेवा, करुणासागरा, महादेव शंभो तुमचा सर्वतोपरी जयजयकार असो !

।। इति श्रीमच्छङ्कराचार्यविरचिता शिवमानसपूजा समाप्त ।।

शिवाचा नामजप ऐकण्यासाठी येथे ‘क्लिक’ करा !

शिवाची आरती ऐकण्यासाठी येथे ‘क्लिक’ करा !