१. पूर्वीच्या राजांनी केलेला दानधर्म
‘पात्रे दानम् ।’ हे सुभाषित सर्वश्रुत आहे. दानाचा अर्थ ‘एखाद्याची मिळकत आणि त्यातून होणारा व्यय वजा करून शिल्लक रहाणार्‍या रकमेतून सामाजिक किंवा धार्मिक कार्याला केलेले साहाय्य’, असाही होतो. दान हे पैशांव्यतिरिक्त भूमी, अलंकार आणि कपडे (देवीला चोळी, साडी इत्यादी) अशा अनेक माध्यमांतून केले जाते. प्राचीन काळी राजे हिंदु देवळांना मोठ्या प्रमाणात दान देत होते. भारतातील केरळ राज्यात असलेल्या श्री. पद्मनाभ मंदिराची संपत्ती अद्यापही अगणित आहे. पुण्यश्‍लोक अहिल्याबाई होळकर यांनी राणीपदावर असतांना त्यांना मिळणार्‍या मानधनातून विविध मंदिरांचा जीर्णोद्धार केला. त्याची साक्ष उत्तरेतील वाराणसीपासून ते दक्षिणेतील घृष्णेश्‍वर शिवमंदिरापर्यंत आहे.
२. दान देणार्‍यांनी ‘आपला पैसा योग्य कार्यासाठी
आणि योग्य मार्गाने व्यय होतो ना ?’, याची निश्‍चिती करणे आवश्यक
अनेक दानशूर सामाजिक कर्तव्याच्या भ्रमात असतात आणि ते काही स्वयंसेवी संस्थांना (एन्.जी.ओ. ना) दान देतात. दान देतांना दान देणार्‍यांनी ‘आपला पैसा योग्य कार्यासाठी आणि योग्य मार्गाने व्यय होतो ना ?’, याची निश्‍चिती करणे आवश्यक आहे. अनेक स्वयंसेवी संस्था त्यांना मिळालेल्या पैशांतून पूर्णकालीन असणार्‍या कर्मचार्‍यांना वेतन देतात, तसेच त्यांचा कार्यालयीन व्यय, वाहने यांवर अवाढव्य व्यय करतात. मुंबईतील एका स्वयंसेवी संस्थेच्या लेखा परीक्षणात दानात मिळालेले पैसे पंचतारांकित उपाहारगृहात निवास आणि मद्यपान यांवर व्यय केल्याचे उघडकीस आले आहे.
३. दान हे ‘सत्पात्री’ असणे आवश्यक असणे
‘सत्पात्री दान’ ही संज्ञा महत्त्वाची आहे. हिंदु धर्म हा सनातन धर्म आहे. त्यामुळे या धर्माचे पालन करणार्‍यांनाच ईश्‍वरप्राप्ती आणि मोक्षप्राप्ती होते. याचा लाभ अधिकाधिक लोकांना व्हावा; म्हणून ‘हिंदु धर्माचा प्रसार योग्य प्रकारे करणे’, हे प्रत्येकाचे कर्तव्य आहे. त्यासाठी दान देतांना काळजी घेणे आवश्यक आहे. त्यामुळे ‘ज्या संस्था किंवा आस्थापने धर्मप्रसार आणि राष्ट्रकार्यात कार्यरत असतात, त्यांना सर्वतोपरी साहाय्य करणे’, हे धर्मकार्यच आहे.
४. सनातन संस्थेने राष्ट्र आणि धर्म यांच्या कार्याला
वाहून घेतलेले असल्याने या संस्थेला दिलेले दान हे ‘सत्पात्री दान’ असणे
सनातन संस्था ही अशी एक संस्था आहे की, जिने राष्ट्र आणि धर्म यांच्या कार्याला वाहून घेतलेले आहे. त्यामुळे या संस्थेला दिलेले दान हे ‘सत्पात्री दान’ आहे.
५. दान आणि अर्पण यांतील भेद
अर्पण देणे हे अधिक महत्त्वाचे आहे. दान हे देणार्‍याच्या मिळकतीतील एक भाग असतो, तर अर्पण म्हणजे स्वतःजवळ जे आहे, ते संपूर्ण किंवा त्यातील काही भागाचा त्याग करणे. गुरूंच्या मार्गदर्शनाखाली साधना करणारे साधक तन-मन-धन अर्पण करतात, तसेच ईश्‍वरावर दृढ श्रद्धा असणारे याच प्रकारात मोडतात. दान आणि अर्पण हे दोन्ही शब्द समानार्थी असले, तरी त्यात सूक्ष्म भेद जाणवतो. तो पुढे दिला आहे.
| दान | अर्पण | |
| १. माध्यम | पैसे, भूमी, अलंकार इत्यादी स्थूल स्वरूपातील | तन, मन, बुद्धी आणि धन (मन आणि बुद्धी हे सूक्ष्म स्तरावरील असल्याने अधिक महत्त्वाचे) |
| २. दाते | मध्यमवर्गीय, श्रीमंत, उद्योजक | साधक, धार्मिक प्रवृत्तीचे आणि वैराग्य प्राप्त झालेले. |
| ३. साहाय्य करणार्‍यांचा भाव | – | निरपेक्ष भाव |
| ४. दात्यात आढळणार्‍या त्रिगुणांचे प्रमाण | ३० टक्के रजोगुण, ३० टक्के तमोगुण आणि ४० टक्के सत्त्वगुण | ६५ टक्क्यांपेक्षा अधिक सत्त्वगुण |
| ५. अपेक्षा | लोकेषणा, ‘समाजाला पूर्वजांचे स्मरण व्हावे’ इत्यादी | नसणे (तिरुपतीसारख्या देवस्थानातील गुप्तदान) |
| ६. दात्याला येणार्‍या अनुभूती | मिळकतीत आणि लाभात वृद्धी होणे, काही अपूर्ण इच्छा पूर्ण होणे इत्यादी | ईश्‍वराशी अनुसंधान वाढणे; आनंद आणि शांती यांची अनुभूती येणे आणि वैराग्यात वाढ होणे |
| ७. कर्तेपणाचा भाव | असतो. | नसतो. |
| ८. इतरांमध्ये वाच्यता | होते. | होत नाही. (कुणाला सांगावेसे वाटत नाही; कारण ‘मी काहीच केले नाही’, असा भाव असतो.) |
| ९. दात्याला होणार्‍या आध्यात्मिक लाभाचे प्रमाण | काही प्रमाणात | अमर्याद |
‘गुरुदेवा, ‘हे विचार व्यक्त करण्याची बुद्धी आणि संधी तुम्हीच दिली’, त्यासाठी तुमच्या चरणी कोटीशः कृतज्ञता व्यक्त करतो.’
सनातन संस्थेच्या राष्ट्र आणि धर्म यांच्या कार्याला अर्पण देण्यासाठी भेट द्या. www.sanatan.org/en/donate
‘दान’ या संकल्पनेविषयी पू. अनंत आठवले यांना साधिकेने विचारलेले प्रश्न आणि त्यांची त्यांनी दिलेली उत्तरे
सत्साठी त्याग : ईश्वराप्रती समर्पण वाढवणारा तन, मन अन् धन यांचा त्याग !
दानाचे महत्त्व