प्राचीन काळापासून विविध योगमार्गांनुसार साधना करणार्‍या ऋषिमुनींचे आध्यात्मिक महत्त्व !

मानवाच्या सर्वांगीण कल्याणार्थ जीवन व्यतीत केलेल्या ऋषिमुनींच्या चरणी कोटीश: प्रणाम !

‘ऋषि किंवा मुनि म्हटले, की आपले हात आपोआप जोडले जातात आणि आपले मस्तक आदराने झुकते. या भरतखंडात अनेक ऋषींनी विविध योगमार्गांनुसार साधना करून भारताला तपोभूमी बनवले आहे. त्यांनी धर्म आणि अध्यात्म यांविषयी विपुल लिखाण केले आहे अन् समाजात धर्माचरण आणि साधना यांचा प्रसार करून समाजाला सुसंस्कृत बनवले आहे. आजचा मनुष्य प्राचीन काळातील विविध ऋषींचा वंशजच आहे; परंतु मनुष्याला याचा विसर पडल्यामुळे त्याला ऋषींचे आध्यात्मिक महत्त्व ज्ञात नाही. साधना केल्यावरच ऋषींचे महत्त्व आणि सामर्थ्य समजू शकते.

१. ‘ऋषि’ या शब्दाचा अर्थ

ईश्‍वरप्राप्तीसाठी जे दीर्घकालीन साधना करतात, त्यांना ‘ऋषि’ म्हणतात.

२. ऋषिपंचमी तिथी

भाद्रपद मासातील शुक्ल पक्षातील पंचमीला ‘ऋषिपंचमी’ म्हटले जाते. या दिवशी ऋषींचे पूजन करण्याचे व्रत धर्मशास्त्रात सांगितले आहे.

३. व्रताचा उद्देश

मासिक पाळी, अशौच आणि स्पर्शास्पर्श यांचा स्त्रियांवर झालेला परिणाम, या व्रताने न्यून होतो.

४. ऋषिपंचमीच्या दिवशी स्त्रियांनी व्रत करून अरुंधतीसहित
सप्तर्षींचे पूजन केल्यामुळे मासिक धर्मामुळे लागलेले दोष नष्ट होणे

या दिवशी स्त्रियांनी व्रत करून अरुंधतीसहित सप्तर्षींचे पूजन केल्यामुळे मासिक पाळी, अशौच आणि स्पर्शास्पर्श यांमुळे लागलेले दोष नष्ट होतात. यावरून आपल्याला ऋषींचे सामर्थ्य लक्षात येते. ऋषींमध्ये ज्ञानबळ, योगबळ, तपोबळ आणि आत्मबळ असल्यामुळे त्यांच्या सामर्थ्याने कर्मदोष नष्ट होतात अन् पापांचे क्षालन होते.

५. विविध प्रकारचे बळ, त्यांमध्ये कार्यरत असणारी शक्ती, सूक्ष्म देहांवर
होणारा परिणाम आणि पाप नष्ट होण्याची प्रक्रिया, प्रारब्ध अन् पाप नष्ट होण्याचे प्रमाण

६. गुरुबळाचे अनन्यसाधारण महत्त्व

वरील सर्व प्रकारच्या बळांमध्ये गुरुबळ सर्वाधिक सामर्थ्यशाली असल्यामुळे सर्व प्रयत्न श्रीगुरूंची कृपा संपादन करण्यासाठी केल्यास साधकाला सर्वाधिक प्रमाणात आध्यात्मिक स्तरावर लाभ होऊन त्याची शीघ्र आध्यात्मिक उन्नती होऊन त्याला मोक्ष मिळू शकतो. त्यामुळे ज्यांना गुरु लाभले आहेत, त्यांना कसलीच चिंता करण्याची आवश्यकता नाही. गुरूंना संपूर्णपणे शरण गेलेल्या शिष्याचा सर्व भार गुरु वहातात. यावरून गुरुकृपा संपादन करण्यासाठी गुरुकृपायोगानुसार व्यष्टी आणि समष्टी साधना करण्याचे महत्त्व लक्षात येते.

७. विविध देवतांची उपासना करणारे ऋषी

योगसाधना आणि तप केल्यामुळे ऋषिमुनींना अनुक्रमे योगबळ आणि तपोबळ प्राप्त होत असे. प्राचीन काळापासून विविध ऋषिमुनी विविध देवतांची उपासना करायचे. त्यामुळे त्यांना देवतांची कृपा प्राप्त होऊन देवबळही प्राप्त होत असे.

टीप : मार्कण्डेयऋषींनी महामृत्यूंजय जप करून शिवाची उपासना केली आणि देवीची उपासना करून ‘दुर्गासप्तशती’ या ग्रंथाची रचना केली.

८. सत्य, त्रेता आणि द्वापर या युगांतील ऋषिमुनींचा
योगमार्ग, योगमार्गाचा सूक्ष्म रंग, योगमार्गानुसार साधना करणार्‍या
ऋषिमुनींचे उदाहरण, योगमार्गानुसार साधना करणार्‍या ऋषिमुनींचे प्रमाण

९ . ऋषीमुनी आणि संत यांतील भेद

टीप : जन आणि तप या लोंकाच्या मध्ये ऋषीलोक आहे.

१०. कलियुगात विविध ऋषिमुनींनी संतांच्या रूपाने जन्म घेऊन उर्वरित साधना पूर्ण करणे

विविध योगमार्गांनुसार साधना करूनही ईश्‍वराविषयी भाव निर्माण न झाल्यामुळे अनेक ऋषिमुनींना समाधान जाणवत नव्हते. त्यामुळे काही ऋषिमुनींनी द्वापरयुगात गोपींच्या रूपात जन्म घेऊन भगवंताचे मूर्तीमंत स्वरूप असणार्‍या श्रीकृष्णाच्या सगुण रूपावर आध्यात्मिक प्रेम केले. त्याचप्रमाणे अनेक ऋषिमुनी कलियुगात संतांच्या रूपाने जन्माला येऊन भक्तीयोगानुसार साधना करून पूर्णत्वाला गेले आहेत. त्यामुळे ऋषींना योगबळ, तपोबळ, ज्ञानबळ आणि देवबळ यांसह भक्ती केल्यामुळे आत्मबळ अन् गुरुकृपेमुळे गुरुबळ यांचीही प्राप्ती होते आणि त्यांच्या मोक्षसाधनेला पूर्णत्व प्राप्त होते. संतांच्या सहवासात राहिल्याने आणि त्यांच्या मार्गदर्शनामुळे कलियुगातील अनेक जिवांचा उद्धार होतो. कलियुगात खर्‍या संतांचे दर्शन होणे अत्यंत दुर्मिळ असतांना सनातन संस्थेमध्ये १०० हून अधिक संत आहेत. केवढी ही गुरुकृपा ! साधकांना या घोर कलियुगात गुरुकृपायोगानुसार साधना करणार्‍या विविध संतांच्या रूपात विविध सूक्ष्म लोकांतील आणि युगांतील ऋषिमुनींचेच दर्शन घडत आहे. यासाठी आम्ही सर्व साधक ऋषितुल्य असणार्‍या सर्व संतांच्या चरणी कृतज्ञ आहोत.

संत आणि गुरुमाऊली यांच्या चरणी कृतज्ञता

भगवंताच्या कृपेमुळे साधकांना संतांचा सत्संग आणि मार्गदर्शन लाभत आहे, तसेच त्यांची सेवा करण्याची अमूल्य संधी लाभत आहे, यासाठी आम्ही सर्व साधक संतांच्या चरणी कृतज्ञ आहोत. केवळ परात्पर गुरु डॉक्टर आठवले यांच्या रूपाने आम्हाला विविध संतांची कृपा प्राप्त होत आहे, यासाठी आम्ही परात्पर गुरुमाऊलीच्या चरणी कोटीश: कृतज्ञता व्यक्त करतो.’

– कु. मधुरा भोसले (सूक्ष्मातून मिळालेले ज्ञान), सनातन आश्रम, रामनाथी, गोवा.