न्यास म्हणजे काय ?

१. व्याख्या

हाताच्या बोटांची विशिष्ट मुद्रा करून ती शरिराचे कुंडलिनीचक्र किंवा अन्य एखादा भाग यांच्या जवळ धरणे, याला न्यास म्हणतात. न्यास शरिरापासून १ – २ सें.मी. अंतरावरून करावा. नामजप करतांना मुद्रा आणि न्यास करणे शक्य नसेल, तेव्हा केवळ नामजप केला तरी चालेल. (काही विचारसरणींनुसार न्यास करतांना बोटांचा शरिराला स्पर्श करतात; पण स्पर्श करण्यापेक्षा १ – २ सें.मी. अंतरावरून न्यास करणे अधिक लाभदायक असते. याचे कारण याप्रमाणे आहे – बोटांचा शरिराला स्पर्श केल्यास सगुण स्तरावर उपाय होतात, तर स्पर्श न केल्यास निर्गुण स्तरावर उपाय होतात. सगुणापेक्षा निर्गुण स्तरावरील उपाय अधिक परिणामकारक असतात.)

२. न्यास करण्याचे महत्त्व

मुद्रेद्वारे ग्रहण होणारी सकारात्मक (पॉझिटिव्ह) शक्ती संपूर्ण शरीरभर पसरते, तर न्यासाद्वारे ती सकारात्मक शक्ती शरिरात विशिष्ट स्थानी प्रक्षेपित करता येते. थोडक्यात न्यासामुळे त्रासाशी निगडित स्थानी ही शक्ती अधिक प्रमाणात प्रक्षेपित करता आल्यामुळे त्रासनिवारण लवकर होण्यास साहाय्य होते.

३. नामजपासह मुद्रा आणि न्यास करणे लाभदायक !

मुद्रा आणि न्यास यांचे वर दिलेले महत्त्व पहाता नामजपासह मुद्रा आणि न्यास करणे लाभदायक आहे, हे लक्षात येते. नामजप करतांना मुद्रा आणि न्यास करणे शक्य नसेल, तेव्हा केवळ नामजप केला तरी चालतो.

४. न्यास कसे कार्य करते ?

न्यास किंवा इतर कोणतीही स्वयं-उपचार पद्धत वापरतांना नेहमी नामजप केला पाहिजे. आपण ज्या भगवंताचे नामस्मरण करतो त्याची दैवी ऊर्जा आपण आत्मसात करतो. न्यास करून आपण नामजपातून प्राप्त होणारी दैवी ऊर्जा त्या विशिष्ट आध्यात्मिक ऊर्जा केंद्राकडे त्या चक्राकडे वळवतो. असे केल्याने ती ऊर्जा त्या भागातील अवयवांमध्ये पसरते.

५. हाताची बोटे आणि तळवा यांनी शरिराच्या विविध अवयवांच्या ठिकाणी न्यास करण्यास सांगितलेले असणे, हे मंत्रयोगात सांगितलेल्या मातृकान्यासांशी साधर्म्य असणारे असणे

मंत्र म्हणजे मातृदेवीचे नादमय प्रतीक. जीवोत्पत्तीच्या कार्यात पहिली पायरी म्हणजे परमेश्‍वरी संकल्प होय. या संकल्पातून इच्छा उत्पन्न होते. तिचे रूपांतर ब्रह्माच्या क्रियेत होते. ही क्रिया म्हणजेच परब्रह्माची शक्ती होय. त्या पुढची पायरी म्हणजे नाद किंवा विश्‍वाचे कंपन. त्यातून दृश्य सृष्टी उत्पन्न होते. या विश्‍वकंपनाची दृश्य रूपे म्हणजेच अक्षरे. या अक्षरांना मातृका म्हणतात. या अक्षरमातृकांतून मातृदेवतेचे अनेक मंत्र निर्माण झाले आहेत.

मातृकान्यासाचे अंतर्मातृका आणि बहिर्मातृका असे दोन प्रकार आहेत. अंतर्मातृकान्यास हा कुंडलिनीच्या षट्चक्रांच्या ठिकाणी असलेल्या
मातृकांचे ध्यान करणे, या स्वरूपाचा आहे. बहिर्मातृकान्यास हा पाच बोटे आणि करतल यांच्या योगाने शरिराच्या विविध अवयवांच्या ठिकाणी न्यास करणे, या स्वरूपाचा आहे. त्या वेळी त्या त्या इंद्रियाच्या देवतेचा बीजमंत्र म्हणतात.

मुद्रा, न्यास आणि न्यास करण्यासाठीचे स्थान समजून घेऊन उपाय करणे

१. यात बहुतेक नामजपांच्या पुढे कंसात नामजपाशी संबंधित महाभूत (तत्त्व) दिले आहे, उदा. श्री विष्णवे नमः । (आप).

२. त्या तत्त्वाशी संबंधित मुद्रेसाठी उपयुक्त हाताचे बोट ‘सूत्र १ अ.’ वरून समजून घ्यावे.
अ. नामजप एकाच तत्त्वाशी संबंधित असल्यास [उदा. श्री विष्णवे नमः । (आप)] ‘सूत्र १ आ.’ नुसार पहिली मुद्रा करावी. ही मुद्रा काही घंटे / दिवस करूनही विशेष लाभ न जाणवल्यास टप्प्याटप्प्याने पुढच्या पुढच्या मुद्रा तशाच कालावधीच्या अंतराने करून पहाव्यात. शेवटची मुद्रा करूनही विशेष लाभ जाणवत नसेल, तरी श्रद्धेने ती मुद्रा करत रहावी; कारण उपायांचा परिणाम होण्याची गती ही व्यक्तीच्या प्रकृतीनुसार मुद्रेचा व्यक्तीवर होणारा परिणाम, विकाराची तीव्रता आदी घटकांवर अवलंबून असते.

आ.  नामजप एकापेक्षा जास्त तत्त्वांशी संबंधित असल्यास [उदा. श्री गणेशाय नमः । (पृथ्वी, आप)] ‘सूत्र  १ आ.’ नुसार प्रत्येक तत्त्वाची पहिली मुद्रा करून पहावी. दोन्हींपैकी कोणती मुद्रा करतांना जास्त चांगले वाटते किंवा जास्त उपाय होतात, ते ठरवावे अन् तीच मुद्रा करावी. निवडलेल्या तत्त्वाची ही पहिली मुद्रा काही घंटे / दिवस करूनही विशेष लाभ न जाणवल्यास ‘सूत्र १ आ.’ नुसार टप्प्याटप्प्याने पुढच्या पुढच्या मुद्रा करून पहाव्यात.

इ. नामजप आकाशतत्त्वाशी संबंधित असल्यास ‘सूत्र १ आ.’ नुसार थेट चौथी, म्हणजे तर्जनीचे टोक अंगठ्याच्या मुळाशी लावणे ही मुद्रा करावी. या मुद्रेने लाभ न झाल्यास त्यापुढील मुद्रा करावी.

३. मुद्रेनुसार न्यास कसा करावा, हे ‘सूत्र १ इ १.’ यावरून समजून घ्यावे.

४. नामजपाशी संबंधित तत्त्वाऐवजी कंसात * असे चिन्ह दिले असेल, तर पाचही बोटांची टोके एकत्र जुळवणे ही मुद्रा करून त्या बोटांच्या टोकाने न्यास करावा. दोन-तीन तत्त्वांपैकी एखादे तत्त्व निवडणे अवघड वाटत असल्यासही हीच मुद्रा आणि न्यास करावा.

५. ‘२’ मध्ये दिलेल्या सारणीवरून विकारानुसार न्यास करण्यासाठीचे स्थान समजून घेऊन त्या स्थानी न्यास करत नामजप करावा.

 अ. या मध्ये काही विकारांमध्ये विशेष न्यासस्थानही दिले आहे. त्या त्या विकारात ‘२’ मध्ये दिलेल्या सारणीतील न्यासस्थान आणि विशेष न्यासस्थान या दोन्हींपैकी ज्या ठिकाणी न्यास केल्याने जास्त लाभ होतो, असे जाणवेल, त्या ठिकाणी न्यास करत नामजप करावा.

आ. इंद्रिये किंवा अवयव यांच्या स्थानी त्रास जाणवत असल्यास त्या स्थानीही न्यास करावा. शक्यतो न्यास करण्यासाठी प्रथम प्राधान्य कुंडलिनीचक्रे, नंतर शरिराचे विविध भाग आणि त्यानंतर नवद्वारे, असे ठेवावे. मात्र एखाद्या ठिकाणी अधिक त्रास जाणवत असल्यास, उदा. शरिराचा एखादा भाग दुखत असल्यास, प्रथम प्राधान्याने तेथे न्यास
करावा.

संदर्भ : विकार-निर्मूलनासाठी नामजप भाग १ : महत्त्व आणि नामजपाच्या विविध प्रकारांमागील शास्त्र भाग २ : विकारांनुसार देवतांचे जप, बीजमंत्र आदींसह मुद्रा अन् न्यासही !