અનુક્રમણિકા
કુંભમેળો ભારતની સાંસ્કૃતિક મહાનતાના કેવળ દર્શન જ નહીં, જ્યારે સંતસંગ પ્રદાન કરનારો આધ્યાત્મિક મેળાવડો છે. કુંભપર્વ નિમિત્તે પ્રયાગ, હરદ્વાર (હરિદ્વાર), ઉજ્જૈન તેમજ ત્ર્યંબકેશ્વર-નાશિક, આ ચાર ક્ષેત્રોમાં પ્રતિ ૧૨ વર્ષ ઉપરાંત આવનારા આ પર્વનું હિંદુ જીવનદર્શનમાં મહત્ત્વપૂર્ણ સ્થાન છે. ગંગાસ્નાન, સાધના, દાનધર્મ, પિતૃતર્પણ, શ્રાદ્ધવિધિ, સંતદર્શન, ધર્મચર્ચા જેવી ધાર્મિક કૃતિઓ કરવા માટે કરોડો શ્રદ્ધાળુઓ તેમજ સાધુ-સંતો અહીં પધારે છે.
આગામી કુંભમેળો ૨૦૨૫ માં ૧૩ જાન્યુઆરીથી ૨૬ ફેબ્રુઆરી સુધી પ્રયાગરાજ, ઉત્તરપ્રદેશ ખાતે થશે.
પ્રયાગ ખાતે ગંગા, યમુના તેમજ સરસ્વતીના ત્રિવેણી સંગમ પર પ્રત્યેક ૧૨ વર્ષ ઉપરાંત કુંભમેળાનું આયોજન કરવામાં આવે છે, જેને ‘મહાકુંભમેળા’ તરીકે સંબોધવામાં આવે છે. આ કુંભપર્વમાં મકરસંક્રાંતિ, પોષ (મૌની) અમાસ તેમજ વસંત પંચમી, આ ત્રણ પર્વકાળ આવે છે. જેમાં પોષ (મૌની) ‘અમાસ’ પ્રમુખ પર્વ છે તેમજ તેને ‘પૂર્ણકુંભ’ કહે છે. મહા પૂર્ણિમાને ‘પર્વકાળ’ માનવામાં આવે છે. આ ચાર પર્વોના દિવસે ગંગાસ્નાનનું વિશેષ મહત્ત્વ છે. ૧૨ વર્ષમાં એકવાર આવનારા કુંભમેળા ઉપરાંત ૬ વર્ષ પછી આવનારા કુંભમેળાને ‘અર્ધકુંભમેળો’ કહે છે.
કલ્પવાસ – કુંભમેળાની એક સાધના !
પ્રયાગના સંગમ પર પોષ સુદ અગિયારસ થી મહા પૂર્ણિમા સુધી અનેક સાધુ-સંતો અને શ્રદ્ધાળુઓ સંયમ રાખીને વસવાટ કરે છે. આ વસવાટને ‘કલ્પવાસ’ કહે છે.
૧. ગ્રહગણિત અનુસાર ચાર કુંભક્ષેત્રોમાં થનારા કુંભમેળાઓ
૧. હરિદ્વાર કુંભમેળો – જ્યારે સૂર્ય મેષ રાશિમાં અને ગુરુ કુંભ રાશિમાં પ્રવેશ કરે છે.
૨. પ્રયાગ કુંભમેળો – જ્યારે ગુરુ વૃષભ રાશિમાં અને ચંદ્ર તેમજ સૂર્ય મકર રાશિમાં પ્રવેશ કરે છે.
૩. ઉજ્જૈન કુંભમેળો – જ્યારે સૂર્ય મેષ રાશિમાં અને ગુરુ સિંહ રાશિમાં હોય છે.
૪. ત્ર્યંબકેશ્વર – નાશિક કુંભમેળો – જ્યારે ગુરુ અને સૂર્ય બન્ને સિંહ રાશિમાં પ્રવેશ કરે છે.
૨. કુંભમેળાનું અનન્યસાધારણ મહત્ત્વ
પુણ્યદાયી
૧. કુંભપર્વમાં સ્નાન કરવાથી ૧ સહસ્ર અશ્વમેધ, ૧૦૦ વાજપેય તેમજ પૃથ્વીની ૧ લાખ પ્રદક્ષિણા ફરવાનું પુણ્ય મળે છે, તે સાથેજ ૧ સહસ્ર કાર્તિક સ્નાન, ૧૦૦ મહા સ્નાન તેમજ નર્મદા પર ૧ કરોડ વૈશાખ સ્નાન સમાન એક કુંભસ્નાનનું ફળ છે.
૨. કુંભમેળાના સમયમાં અનેક દેવી-દેવતાઓ માતૃકા, યક્ષ, ગંધર્વ, કિન્નર ભૂમંડળની કક્ષામાં કાર્યરત રહે છે. સાધના કરવાથી તે બધાના આશીર્વાદ મળે છે.
પાપક્ષાલક
૩. પવિત્ર તીર્થક્ષેત્રોમાં સ્નાન કરી પાપક્ષાલન થાય, તે હેતુ અનેક શ્રદ્ધાળુઓ કુંભપર્વમાં કુંભક્ષેત્રમાં સ્નાન કરે છે.
૪. પિતૃતર્પણ : ગંગાજીનું કાર્ય જ છે, ‘પિતૃઓને મુક્તિ આપવી’. આ કારણે કુંભપર્વમાં ગંગાસ્નાન સહિત પિતૃતર્પણ કરવાની ધર્માજ્ઞા છે. વાયુપુરાણમાં કુંભપર્વને શ્રાદ્ધકર્મ માટે ઉપયુક્ત બતાવવામાં આવેલું છે.
સંત સત્સંગ
૫. નદિઓના પુણ્યક્ષેત્રમાં કુંભમેળો ભરાય છે. ત્યાં વાસ કરનારા અનેક દેવતા, પુણ્યાત્મા, ઋષિ-મુનિ, કનિષ્ઠ ગણ આ સમયે જાગૃત રહે છે. તેમના આશીર્વાદ મળવામાં સહાયતા થાય છે.
૬. કુંભમેળામાં ભારતના વિવિધ પીઠોના શંકરાચાર્યો, ૧૩ અખાડાના સાધુ, મહામંડલેશ્વર, શૈવ તથા વૈષ્ણવ સંપ્રદાયના અનેક વિદ્વાન, સંન્યાસી, સંત-મહાત્મા એકત્રિત થવાથી તેમના અમૂલ્ય દર્શન અને સત્સંગનો મોટો અવસર પ્રાપ્ત થાય છે.
૩. કુંભમેળાની વિશેષતાઓ
* સહસ્રો વર્ષોની પરંપરા
* હિંદુઓની સાંસ્કૃતિક એકતાનું ખુલ્લું વ્યાસપીઠ !
* હિંદુઓનો વિશ્વનો સૌથી મોટો ધાર્મિક મેળો !
* કોઈપણ આર્થિક સહાયતાની અપેક્ષા સિવાય આયોજિત થનારો કુંભમેળો !
* શ્રદ્ધાળુઓની સૂધ-બૂધનું વિસ્મરણ કરાવી તેમનામાં વિરક્ત ભાવ જાગૃત કરનારી ગંગાસ્નાનની ધૂન !
* ‘રાજયોગી (શાહી) સ્નાન નિમિત્તે નીકળનારી સાધુઓની સશસ્ર શોભાયાત્રા !
* અન્નછત્રોના માધ્યમ દ્વારા ઊંચ-નીચના ભેદનું વિસ્મરણ કરાવનારો ભક્તોનો મેળો
* દિવસ-રાત ચાલનારું અન્નછત્ર અર્થાત કુંભમેળાના શ્રદ્ધાળુઓ માટે વિવિધ સંપ્રદાયો દ્વારા પ્રદાન કરવામાં આવેલી સુવિધા !
* પ્રાચીનકાળથી કુંભમેળાઓ ધર્મજાગરણનું એક ઉત્કૃષ્ટ વ્યાસપીઠ : ધર્મરક્ષણ કરનારું ધર્મસંમેલન !
૪. કુંભમેળાનો આધ્યાત્મિક લાભ આ રીતે પ્રાપ્ત કરો !
કુંભમેળાનું આ એક આધ્યાત્મિક પ્રયોજન ધ્યાનમાં રાખીને શ્રદ્ધાળુ હિંદુ સમાજ કેવળ કુંભમેળામાં જ નહીં, જ્યારે વર્ષના ૩૬૫ દિવસ આધ્યાત્મિક પ્રગતિ માટે સાધના કરે, એ જ ઈશ્વરના ચરણોમાં પ્રાર્થના છે !
* ઋષિ-મુનિ તેમજ સંત-મહાત્માઓના પ્રવચનો દ્વારા જ્ઞાનપ્રાપ્તિ કરી લેશો.
* ગંગાસ્નાન, પૂજા-અર્ચના, પિતૃતર્પણ, શ્રાદ્ધવિધિ, યજ્ઞયાગ, દાનધર્મ, ધ્યાન-ધારણા, જપ-તપ ઇત્યાદિ ધાર્મિક કૃતિઓ તેમજ સાધના કરો.
* દૂર-દૂર રહેતાં શ્રદ્ધાળુઓ પવિત્ર તીર્થો પર એકત્રિત થઈને દેવનદી ગંગામાં પુણ્યદાયી સ્નાન કરો.
* કુંભપર્વ સમયે કુંભમેળો અથવા અર્ધકુંભમેળો હોવાનો ઉદ્દેશ આધ્યાત્મિક છે.
૫. કુંભમેળામાં સનાતનનું કાર્ય
* ધર્મની શિખામણ આપવી
* સાધના શીખવવી
* સાધુ-સંતોનું સ્વાગત કરવું
* યાત્રા સુનિયોજન
* સત્સંગ
* રામ-નામ જપનું આયોજન
* ગ્રંથ પ્રદર્શન
* ધર્મશિક્ષણ ફલકનું પ્રદર્શન
* ‘સ્વચ્છ કુંભ, સાત્ત્વિક કુંભ’ અભિયાન
૬. ગત કુંભમેળાઓમાં સંતો દ્વારા કરવામાં આવેલી સનાતન સંસ્થાની પ્રશંસા !
૧. હિંદુ ધર્મ માટે સનાતનનું પ્રદર્શન આવશ્યક અને પ્રશંસનીય છે. પ્રદર્શનમાં મૂકેલા પ્રબોધન કરી રહેલા ફલકો પર જે લેખન છે, તે અટલ સત્ય છે. આ કાર્ય, ફલકો પર લેખન અને સનાતનના ગ્રંથ સનાતન ધર્મ માટે અત્યંત પ્રશંસનીય છે. – મહામંડલેશ્વર સ્વામી રામગિરિજી મહારાજ પંચદશનામ આવાહન અખાડા, બ્યાવરા, મધ્યપ્રદેશ
૨. તમે ધર્મ માટે સારું કાર્ય કરી રહ્યા છો. (આમ કહીને તેમણે પોતે સાધકોને પ્રસાદ આપ્યો.) – સ્વામી વિશ્વેશ્વર પુરી , દક્ષ પ્રજાપતિ મંદિરના મહંત
૩. સંસ્થા દ્વારા પ્રદર્શન, પ્રવચન, સત્સંગના માધ્યમ દ્વારા ધર્મ પ્રચારનું કાર્ય પ્રભાવી રીતે ચાલી રહ્યું છે. આ કાર્ય માટે મારી શુભેચ્છાઓ અને આશીર્વાદ છે. – સ્વામી આનંદ સ્વરૂપ, અધ્યક્ષ, શંકરાચાર્ય પરિષદ
૪. પ્રત્યેક કુંભમેળા પછી મારા પર ઋણ થતું જાય છે; પણ આ કુંભમાં સનાતન સંસ્થાના સાધકો મારી પાસે મહાપ્રસાદ લેવા માટે આવ્યા હતા; તેને કારણે પહેલીવાર મારા પર કોઈ પ્રકારનું ઋણ થયું નહીં ! – મહામંડળેશ્વર ભૈયા દાસજી મહારાજ , પરમહંસ ધામ, વૃંદાવન
૫. જો સંપૂર્ણ કુંભમાં પ્રતિયોગિતાનું આયોજન કરવામાં આવે, તો તમારી સંસ્થાને પ્રથમ ક્રમાંક આપવો પડતે; કારણકે તમારું પ્રદર્શન અને નિયોજન ઉત્કૃષ્ટ છે, તે સાથે જ તમારા દ્વારા કરવામાં આવી રહેલું કાર્ય ઘણી ઉચ્ચ કક્ષાનું છે. – સ્વામી રામરસિકદાસજી મહારાજ , સુખરામદાસ રામાયણી કંચન ભવન મંદિર, ઋષિમોચન ઘાટ, અયોધ્યા
૬. તમારા ગુરુદેવજી ઘણા મહાન છે ! તમારી ઉત્કૃષ્ટ વ્યવસ્થા જોઈને તમારા ગુરુદેવના સામર્થ્યની કલ્પના કરી શકાય છે ! તમારા ગ્રંથ ઘણા અમૂલ્ય છે અને એવો એકપણ વિષય બાકી નથી કે, જે તમારા ગુરુદેવજીના ગ્રંથમાં આવ્યો ન હોય ! – સ્વામી રામરસિકદાસજી મહારાજ , સુખરામદાસ રામાયણી કંચન ભવન મંદિર, ઋષિમોચન ઘાટ, અયોધ્યા
૭. વિદ્યાલયો અને મહાવિદ્યાલયોમાં સનાતનના ગ્રંથપ્રદર્શનનું આયોજન કરવામાં આવવું જોઈએ ! મારે ત્યાં ભિન્ન પ્રકારના લોકો આવતા હોય છે. હું તેમને આ ગ્રંથ આપીશ અને આ ગ્રંથો વાંચીને હું મારી કથા વાંચનમાં આ વિષયોને વિશદ કરીશ. – સ્વામી રામરસિકદાસજી મહારાજ સુખરામદાસ રામાયણી કંચન ભવન મંદિર, ઋષિમોચન ઘાટ, અયોધ્યા
૮. સનાતન સંસ્થા સમાજમાં જાગૃતિ લાવવાનું પ્રભાવશાળી કાર્ય કરી રહી છે અને હિંદુ રાષ્ટ્રની સ્થાપનાનું ધ્યેય રાખીને દેશમાં સુધારણા લાવી રહી છે. ‘ધર્મો રક્ષતિ રક્ષિતઃ ।’, આ વચન અનુસાર સનાતન સંસ્થા સંસ્કૃતિનું રક્ષણ કરી રહી છે, તે સાથે જ સંસ્કૃતિના વિરોધમાં આચરણ કરનારાઓનો વિરોધ પણ કરી રહી છે. – મહામંડળેશ્વર શ્રી મહંત શ્રી રામેશ્વરદાસ મહારાજ , અધ્યક્ષ, જમ્મૂ-કાશ્મીર ખાલસા
૯. સનાતન સંસ્થા હિંદુ સંસ્કૃતિ તેમજ ધર્માચરણની આવશ્યકતા સમાજને સમજાવી રહી છે. – દેવી શ્રી વિદ્યાનંદ સરસ્વતીજી, (આદિશક્તિ ગુરુ માં) કચ્છ
૧૦. સનાતન સંસ્થા કેવળ સંસ્થા હોવાને બદલે તે ઈશ્વરની વાણી છે. – સ્વામી બોધાનંદેંદ્ર સરસ્વતી મહારાજ , સચ્ચિદાનંદ વેદ વેદાંત પાઠશાળા, મુત્તુરૂ, કર્ણાટક
૧૧. સંસ્થાનું પ્રદર્શન જોઈને મને ઘણો આનંદ થયો છે ! પ્રદર્શનની વ્યવસ્થા ઉત્તમ છે. નાના બાળકો માટે પણ પ્રદર્શનમાં ઉત્તમ જાણકારી આપવામાં આવી છે. તેનાથી તેમને હિંદુ ધર્મ વિશે ગૌરવ અનુભવ થશે. ભવિષ્યમાં તેમનું આત્મબળ વધશે ! – મહામંડળેશ્વર મહંત શ્રી શ્રી ૧૦૦૮ શ્રી રઘુવીર દાસ મહાત્યાગીજી , અખનૂર, જમ્મૂ-કાશ્મીર
૧૨. સનાતનનું પ્રદર્શન જોયા પછી એમ ધ્યાનમાં આવે છે કે સનાતન સંસ્થાનું કાર્ય ઉત્કૃષ્ટ છે. હું એવી અપેક્ષા રાખું છું કે આ પ્રદર્શનના માધ્યમ દ્વારા હિંદુ સમાજમાં જાગૃતિ આવશે. – શ્રી રમેશગિરી મહારાજ , જનાર્દન આશ્રમ, કોપરગાવ (મહારાષ્ટ્ર)
૧૩. સનાતન સંસ્થા ગ્રંથ અને ફલક પ્રદર્શનના માધ્યમ દ્વારા ધર્મજ્ઞાન પ્રદાન કરીને અધ્યાત્મનો વાસ્તવિક પ્રસાર કરી રહી છે. સનાતનનું ગ્રંથપ્રદર્શન તો જ્ઞાનનો ભંડાર છે. આ રીતનું ભવ્ય અને જ્ઞાન પ્રદાન કરનારું પ્રદર્શન સંપૂર્ણ કુંભમેળામાં નથી. કુંભમેળાની ત્રીજી ગંગા અર્થાત્ સરસ્વતી નદી સનાતનના ગ્રંથપ્રદર્શનના માધ્યમ દ્વારા વહી રહી છે. – શ્રી પ્રભુ નારાયણ કરપાત્રી , કાશીના સંત
૧૪. અમને કુંભમેળામાં ગંગા અને યમુના નદીઓની સાથે જ સનાતનના ગ્રંથપ્રદર્શનના રૂપમાં સરસ્વતી નદીના પણ દર્શન થયા. અમે તો કહીએ છીએ કે સનાતનના ગ્રંથપ્રદર્શનમાં આ લોપ પામેલી સરસ્વતી નદીના દર્શન થાય છે. કોણ કહે છે કે સરસ્વતી નદી લોપ પામી છે ?, સરસ્વતીના દર્શન તો સનાતનના ગ્રંથપ્રદર્શનમાં થઈ રહ્યા છે. – બે પોલીસ કર્મચારીઓ
૧૫. આ પ્રદર્શન જોઈને અમે નિઃશબ્દ બની ગયા છીએ. સંપૂર્ણ કુંભમાં આવું ધર્મજ્ઞાન ક્યાંય હશે, એવું અમને લાગતું નથી. આ પ્રદર્શનને કારણે અમારી આંખો ઉઘડી ગઈ છે. આવા પ્રદર્શનનો બોધ લઈને અમારા ગામના લોકો તંગ વસ્ત્રો પરિધાન કરવાનું બંધ કરી દેશે. – શ્રીમતી સવિતાબેન પટેલ , શિવશક્તિ કારગિલ ચોક, સૂરત (ગુજરાત)
૧૬. હિંદુ સંસ્કૃતિના વિષયમાં આયોજિત કરેલું આપની સંસ્થાનું પ્રદર્શન ઘણું સારું છે. આપના સાધકો દ્વારા ‘રાષ્ટ્ર અને ધર્મ’ માટે સર્વસ્વનો ત્યાગ તેમજ સમાજ પ્રબોધનનું સેવાકાર્ય જોઈને હું અત્યંત પ્રભાવિત બની ગયો છું ! – સ્વામી ડૉ. ભૂમાનંદ સરસ્વતી મહારાજ , મધ્યપ્રદેશ
૧૭. અમે ધર્મને માનીએ છીએ, તો બીજીબાજુએ નવી પેઢી વિજ્ઞાનના આધાર પર ચાલનારી છે. આવા સમયે તે પેઢીને વિજ્ઞાનની ભાષામાં ધર્મ સમજાવવાની આવશ્યકતા છે ! સનાતન આ પદ્ધતિનો સારો ઉપયોગ કરી રહી છે ! – શ્રી ૧૦૦૮ મહામંડળેશ્વર , શ્રી વિશ્વગાયત્રી મિશન, ગુજરાત
૧૮. હજી સુધી મેં સનાતનનું કાર્ય સાંભું હતું; પરંતુ પ્રત્યક્ષમાં પ્રદર્શનને જોઈને મને કાર્યની વ્યાપ્તિ ધ્યાનમાં આવી ! મને આ કાર્યમાં સહભાગી કરી લેશો ! સનાતન દ્વારા કરવામાં આવી રહેલા કાર્યમાં સહભાગી થવાની મારી સિદ્ધતા (તૈયારી) છે. – મહામંડળેશ્વર આચાર્ય શ્રી સ્વામી પ્રણવાનંદ સરસ્વતી , અખંડાનંદ આશ્રમ, મોતીજીલ, વૃંદાવન, ઉત્તર પ્રદેશ
૧૯. સદા ભવ સનાતનનો અર્થ છે, જે સદૈવ સનાતન છે. બ્રહ્મા-વિષ્ણુ-મહેશ સનાતન છે. એવી જ રીતે સનાતન સંસ્થા છે. આ સંસ્થા ઋષિ અને મહર્ષિઓની છે. સંસ્થાનું કાર્ય ધર્મને અનુરૂપ ચાલી રહ્યું છે. – શ્રદ્ધેયપ્રવર પૂજ્ય ગુણપ્રકાશ ચૈતન્યજી મહારાજ
૨૦. સનાતન સંસ્થા સમાજને દિશાદર્શન કરવાનું કાર્ય કરી રહી છે ! સંસ્થાનું કાર્ય ઘનઘોર અંધારી રાત્રિમાં એક દીપક જેવું છે. સનાતન સંસ્થા ધર્મ દ્વારા સમાજવ્યવસ્થા ઉત્તમ બનાવવા માટે અથક પ્રયત્ન કરી રહી છે. સંખ્યાત્મક દૃષ્ટિએ નાની હોવા છતાં પણ તેના વિચાર અને કાર્ય વિશાળ છે. – શ્રી. સોનૂ ગેહલોત
૨૧. સનાતન સંસ્થા હિંદુઓને સંગઠિત કરવાનું કાર્ય કરી રહી છે. સંસ્થાની શિસ્ત તેમજ પવિત્ર ઉદ્દેશને કારણે જ તેમનું ધ્યેય ચોક્કસ સફળ થશે. સનાતન સંસ્થા દ્વારા દેશ, રાષ્ટ્ર અને હિંદુત્વ માટે કરવામાં આવી રહેલો ત્યાગ અનુકરણીય છે ! – શ્રી. અરવિંદ જૈન , સચિવ, હિંદુ શૌર્ય જાગરણ અભિયાન
સંબંધિત ગ્રંથ (આ સર્વ ગ્રંથો હિંદી ભાષામાં ઉપલબ્ધ)
કુંભપર્વનો મહિમા
કુંભમેળાની વર્તમાન દુઃસ્થિતિ
કુંભમેળાઓમાં કેટલાક સાધુઓનું પાખંડ
તીર્થક્ષેત્ર તેમજ તીર્થયાત્રાનું મહત્ત્વ
પુણ્યનદી ગોદાવરી
કુંભમેળામાં રાજયોગી સ્નાન સમયે ગંગા, જમના અને સરસ્વતી નદીઓના સંગમમાં સ્નાન કરવાથી થનારા આધ્યાત્મિક લાભ...
કુંભમેળામાં અમૃતસ્નાનનું સ્થાનમહાત્મ્ય !
કુંભમેળો એટલે ધાર્મિક યાત્રાળુઓનો જગત્માંનો સૌથી મોટો અને શાંતિથી સંપન્ન થનારો મેળો હોવાના ગૌરવોદ્ગાર !
કુંભમેળાનું પ્રયોજન : હિદુંઓનું ધાર્મિક સંગઠન !