ઔષધી વનસ્પતિઓની સંખ્યા અગણિત છે. આવા સમયે કઈ વનસ્પતિઓ વાવવી ? એવો પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થઈ શકે છે. સદર લેખમાં કેટલીક મહત્વની ઔષધી વનસ્પતિઓનું ઘરગથ્થુ સ્તર પર વાવેતર કેવી રીતે કરવું ?, આ વિશે જાણકારી આપી છે. આ વનસ્પતિઓ વાવેતર કર્યા પછી લગભગ ૩ માસ પછી ઔષધી માટે ઉપયોગમાં લઈ શકાય એવી છે. વર્તમાનનો આપત્કાળ ધ્યાનમાં લેતાં વૃક્ષવર્ગીય વનસ્પતિઓના વાવેતર કરતાં આવી વનસ્પતિઓને અગ્રક્રમ આપવાથી આપણને તે વનસ્પતિઓનો તરત જ ઉપયોગ થઈ શકે છે. ઔષધી વનસ્પતિઓના છોડ સહજ રીતે સર્વત્ર ઉપલબ્ધ થતા નથી. આ સમસ્યા વિશેની ઉપાયયોજના પણ સદર લેખ દ્વારા મળશે. વાચકો આ લેખમાં આપેલી વનસ્પતિઓ ઉપરાંત અન્ય વનસ્પતિઓ પણ વાવી શકે છે.
ભાગ ૪ વાંચવા માટે https://www.sanatan.org/gujarati/10740.html
૨૨. પારિજાત
૨૨ અ મહત્વ
તાવ, સાંધાનો દુઃખાવો, આમાં પારિજાતનો સારો ઉપયોગ થાય છે. ઘરની પાસે એકાદ ઝાડ હોવું જોઈએ.
૨૨ આ. વાવેતર
આની ડાળીથી અભિવૃદ્ધિ કરી શકાય છે. ફેબ્રુઆરી – માર્ચ માસમાં તેની ડાળીઓ રેતીમાં દાટી રાખવાથી જૂન સુધી સારા રોપો તૈયાર થાય છે અને તે ચોમાસામાં વાવી શકાય છે.
૨૩. બીલી
૨૩ અ. મહત્વ
બીલીની છાલ, પાન અને ફળોનો ઔષધ તરીકે ઉપયોગ થાય છે. શૌચમાં જો ધોળો, ચીકણો સ્રાવ પડતો હોય તો બીલીનાં ફળોનો મુરબ્બો ખાવાથી લાભ થાય છે. પાનનો રસ લોહીમાંનું ‘હિમોગ્લોબિન’ વધારવા માટે ઉપયુક્ત છે. એકાદ ઝાડ આપણા ફળિયામાં હોવું જોઈએ.
૨૩ આ. વાવેતર
બીલીના રોપ વેચાતા મળે છે. પરિપક્વ થઈને ઝાડ પરથી નૈસર્ગિક રીતે પડેલા બીલીનાં ફળોમાંના બી વાવવાથી આપણે પણ રોપ બનાવી શકીએ.
૨૪. ખસ
૨૪ અ. મહત્વ
આના મૂળિયાં અતિશય સુગંધી અને ઠંડા હોય છે. ઉનાળાના દિવસોમાં તેનો વિશેષ ઉપયોગ થાય છે. ખસનાં મૂળિયાં માટી કઠ્ઠણ રીતે પકડી રાખતા હોવાથી માટીનો ઘસારો રોકાય છે. ખસનાં મૂળિયાં તડકે સૂકવીને પ્લાસ્ટિકની થેલીમાં મૂકીને કપડાંના કબાટમાં રાખવાથી ૫ – ૬ વર્ષ ટકે છે. તેથી કપડાંને સુગંધ પણ આવે છે અને જોઈએ ત્યારે આપણે ખસનો ઉપયોગ પણ કરી શકીએ છીએ.
૨૪ આ. વાવેતર
ખસના રોપ રોપવાટિકામાં વેચાતા મળી શકે છે. લીલી ચા જેવા ખસના પણ ઝૂમખાં થાય છે. એકાદને ત્યાં ખસનું ઝૂમખું હોય, તો જે રીતે લીલી ચાના રોપ કાઢીને તેનું વાવેતર કરી શકાય છે, તેવી જ રીતે ખસના રોપ કાઢીને વાવેતર કરી શકાય છે. ખસ જમીનમાં વાવવાથી તેનાં મૂળિયા ખોદીને કાઢતી વેળાએ તૂટી જઈને વેડફાય છે. તેમ થાય નહીં, તે માટે ખસનું વાવેતર પ્લાસ્ટિકની ગુણોમાં કરવું. તે માટે ૨૫ કિલોની અનાજની ખાલી ગુણો લેવી. તળિયે કોહવાયેલું છાણનું ખાતર નાખવું અને રેતીમિશ્રિત માટી ગુણોમાં ભરીને ઉપર ખસનો રોપ વાવવો. નીચે છાણનું ખાતર હોવાથી તે ગ્રહણ કરવા માટે ખસનાં મૂળિયાં લાંબા વૃદ્ધિ પામે છે અને સામાન્ય રીતે વર્ષ – દોઢ વર્ષ પછી ખસના થેલી ભરીને મૂળિયાં ઉપલબ્ધ થાય છે. ખસનાં મૂળિયાં કાઢતી વેળાએ તે માટી સાથે પાણીમાં થોડો સમય પલાળી રાખવામાં આવે છે અને પછી પાણીમાં હલાવીને તેમની માટી કાઢી નાખવામાં આવે છે. તેથી સ્વચ્છ મૂળિયાં પ્રાપ્ત થાય છે.
૨૫. અશ્વગંધા
૨૫ અ. મહત્વ
આ રીંગણજાતિની વનસ્પતિ છે. તેનાં મૂળિયાં શક્તિવર્ધક હોય છે. આ વધારે પ્રમાણમાં ઉપયોગમાં લેવાતું ઔષધ છે.
૨૫ આ. વાવેતર
આ છ માસિક ફાલ છે. ચોમાસા પછી ડાંગરની કાપણી થયા પછી, ડાંગરના ખેતરમાં અશ્વગંધાનો પાક લઈ શકાય છે. આ ઝાંકળ પર પાકે છે. તેથી જુદા પાણીની આવશ્યકતા રહેતી નથી. બીમાંથી વાવેતર કરી શકાય છે. મોટા પ્રમાણમાં વ્યાવસાયિક સ્તર પર વાવેતર કરવાનું થાય, તો ‘નાગોરી’ જાતિના અશ્વગંધાનું બી ઉપયોગમાં લાવવું. આ જાતિના ઝાડનાં મૂળિયા અંગૂઠા જેવડા મોટા હોય છે. ઘરગથ્થુ સ્તર પર વાવેતર કરવાનું થાય તો ન્યૂનતમ ૨ થી ૪ રોપ વાવવા. ઘર પાસે જગ્યા હોય, તો ૫૦ થી ૧૦૦ રોપ લગાડીએ, તો પણ તેનો ઉપયોગ થઈ શકે છે. ફળો લાગ્યા પછી તેનો રંગ રાતો થાય છે અને પાન ખરવા લાગે છે. ત્યારે મૂળિયાં ખોદી લેવા. મૂળિયાં ધોઈને સૂકવીને તેની ભૂકી (પાવડર) કરી રાખવી. ફળોમાંથી મળનારા બી દ્વારા આ વનસ્પતિની ફરીથી વાવણી કરી શકાય છે. વનસ્પતિનો ઉપરનો ભાગ ઢોરના ચારા તરીકે ઉપયોગમાં લાવી શકાય છે.
૨૬. ગલગોટા
ઘર ફરતે ગલગોટાના ઝાડ હોય, તો મચ્છરની સમસ્યા ન્યૂન થાય છે. વ્રણ (ઘા) રુઝાવા માટે ગલગોટાના રસનો ઉપયોગ થાય છે. ફૂલની પાંખડીઓ સૂકવીને બી તરીકે વાપરવામાં આવે છે.
૨૭. અનંતમૂલ (ઉપલસરી)
૨૭ અ. મહત્વ
લોહીની શુદ્ધિ માટે આ એક શ્રેષ્ઠ ઔષધ છે. તેનાં મૂળિયાં ઔષધીમાં ઉપયોગમાં લેવાય છે. આ મૂળિયાં અતિશય સુગંધી હોય છે. તેનાં નિત્ય સેવનથી ગર્ભાશયમાંની ગાંઠો ઓગળવામાં સહાયતા થાય છે. આ વનસ્પતિ કોકણમાં પુષ્કળ જોવા મળે છે; પણ હવે એ નષ્ટ થવાના માર્ગ પર છે. બને તેટલા વધારે પ્રમાણમાં આ વનસ્પતિ વાવવી.
૨૭ આ. વાવેતર
આ વનસ્પતિનાં પાન તોડ્યા પછી ધોળા રંગનો ચીક (સ્રાવ) આવે છે. કોકણમાં આ વનસ્પતિને ‘દૂધશિરી’ કહે છે. પાન શંકુ આકારમાં લીલા હોય છે. તેના પર ધોળા રંગની આડી-ઊભી રેખાઓ હોય છે. તેનાં મૂળિયાં ઊંડે સુધી હોય છે. મૂળિયાં ખોદીને મળનારા રોપ ઘરે લાવીને વાવવા. જ્યાં ક્યાંય રોપ મળે ત્યાંથી ખોદીને વાવવા. તેના થડ અથવા મૂળિયાના ટુકડાથી પણ વાવેતર કરી શકાય છે. ૨ વર્ષ પછી તેનાં મૂળિયાં ઔષધી તરીકે વાપરી શકાય છે.’
સંકલક
શ્રી. માધવ રામચંદ્ર પરાડકર અને વૈદ્ય મેઘરાજ માધવ પરાડકર, સનાતન આશ્રમ, રામનાથી, ગોવા.
માર્ગદર્શક
ડૉ. દિગંબર નભુ મોકાટ, સહાયક પ્રાધ્યાપક, વનસ્પતિશાસ્ત્ર વિભાગ, સાવિત્રીબાઈ ફુલે પુણે વિદ્યાપીઠ, પુણે તેમજ પ્રમુખ નિર્દેંશક, ક્ષેત્રીય સહસુવિધા કેંદ્ર, પશ્ચિમ વિભાગ, રાષ્ટ્રીય ઔષધી વનસ્પતિ મંડળ, આયુષ મંત્રાલય, ભારત સરકાર.
સંદર્ભ : સનાતન-નિર્મિત ગ્રંથ
૧. ‘જગ્યાની ઉપલબ્ધતા અનુસાર ઔષધી વનસ્પતિઓનું વાવેતર’, (હિંદી, અંગ્રેજી અને મરાઠી ભાષામાં ઉપલબ્ધ)
૨. ‘૧૧૬ વનસ્પતિઓના ઔષધી ગુણધર્મ’ અને ૩. ‘૯૫ વનસ્પતિઓના ઔષધી ગુણધર્મ’ (મરાઠી ભાષામાં ઉબ્લબ્ધ)
મોટા પ્રમાણમાં ઔષધી
|
| * આપત્કાળની દૃષ્ટિએ મહત્ત્વની ઔષધી વનસ્પતિઓનું ઘરગથ્થુ સ્તર પર વાવેતર કેવી રીતે કરવું ? આ વિશદ કરનારી લેખમાળા સાધક અને વાચકોએ સંગ્રહિત રાખવી.* જે વ્યક્તિઓ પાસે મધ્યમ (૩ – ૪ એકર) અથવા મોટા પ્રમાણમાં વાવેતર કરવા યોગ્ય ભૂમિ છે, તેમણે સમાજબાંધવોનો વિચાર કરીને મોટા પ્રમાણમાં ઔષધી વનસ્પતિઓનું વાવેતર કરવું. તેને કારણે અનેક જણને આયુર્વેદિક ઔષધીઓ ઉપલબ્ધ થઈને તેમના આરોગ્યનું રક્ષણ થશે. આ માધ્યમ દ્વારા પણ સમષ્ટિ સાધના થશે ! |
સહચર (મિત્ર) ફાલનું વાવેતર
સૂરણ અકુંરિત કેવી રીતે કરવું ?
પોતાના વાવેતરમાંના શાકભાજીના બીજનો સંગ્રહ કેવી રીતે કરવો ?
ઘરના વાવેતરમાંના વનસ્પતિનાં પાન-ફૂલોમાંથી બનાવી શકાય તેવા ચા ના વિવિધ પર્યાય
ઘરે જ કરો રીંગણની વાવણી
ઘરે જ કરો આદુંની વાવણી !