अग्नीशमन प्रशिक्षण

आगामी महायुद्धकाळात उद्भवणार्‍या समस्यांच्या वेळी, तसेच नेहमीसाठीही उपयुक्त !

संत-महात्मे, ज्योतिषी आदींच्या सांगण्यानुसार आगामी काळ हा भीषण आपत्काळ असून या काळात समाजाला अनेक आपत्तींना तोंड द्यावे लागणार आहे. आपत्काळात स्वतःसह कुटुंबियांच्याही आरोग्याचे रक्षण करणे, हे मोठे आव्हानच असते. आपत्काळात दळणवळण तुटल्यामुळे रुग्णाला रुग्णालयात नेणे, डॉक्टर वा वैद्य यांच्याशी संपर्क साधणे आणि पेठेत (बाजारात) औषधे मिळणेही कठीण होते. आपत्काळात ओढवणार्‍या समस्या आणि विकार यांना तोंड देेण्याच्या पूर्वसिद्धतेचा एक भाग म्हणून सनातन संस्था भावी आपत्काळातील संजीवनी ही ग्रंथमालिका सिद्ध (तयार) करत आहे. दिनांक २०.११.२०१६ पर्यंत या मालिकेतील १२ ग्रंथ प्रकाशित झाले आहेत. याच मालिकेतील अग्नीशमन प्रशिक्षण या ग्रंथाचा परिचय या लेखाद्वारे करून देत आहोत.

मनोगत

आग ही दैनंदिन जीवन-व्यापारातील एक अत्यावश्यक घटक असली, तरी तिच्या संदर्भात नियंत्रित आणि अनियंत्रित यांमधील लक्ष्मणरेषा फार महत्त्वाची असते. सर्वसाधारणतः मनुष्य उपयोगात आणत असलेल्या सर्व आगी नियंत्रित असतात; पण एखाद्या प्रसंगी आग नियंत्रणाची लक्ष्मणरेषा ओलांडू शकते. असे झाल्यास त्यावर काय उपाययोजना करायची, याचे ज्ञान ती आग हाताळणार्‍यांना असणे महत्त्वाचे असते. अग्नीशमनाविषयीचे प्रशिक्षण मोठमोठे कारखाने, प्रवासी नौका (जहाजे), विमाने आदींमध्ये दिले जाते; परंतु खेदाची गोष्ट म्हणजे सर्वसामान्य मनुष्य, तसेच दिवसातील ५ – ६ घंटे आगीवर स्वयंपाक करणारी गृहिणी आगीचे शास्त्र आणि अग्नीशमनाचे उपाय यां संदर्भात पूर्णतः अनभिज्ञ असते. या अज्ञानातून कित्येक अपघात घडतात. आगीचे शास्त्र, अग्नीशमनाची विविध माध्यमे आणि त्यांचा उपयोग करण्याच्या पद्धती, चुकीची माध्यमे वापरल्याने होणारे दुष्परिणाम इत्यादींविषयी शास्त्रीयदृष्ट्या आणि सोप्या भाषेत ज्ञान देणे, हा प्रस्तुत ग्रंथ संकलित करण्याचा मुख्य उद्देश आहे.

अग्नीप्रलयाच्या आपत्तीमुळे राष्ट्राची जीवित आणि वित्त अशी दोन्ही प्रकारे मोठ्या प्रमाणावर हानी होत असते. ही हानी रोखण्याच्या दृष्टीने प्रयत्नशील होणे म्हणजे राष्ट्रहित आणि राष्ट्ररक्षण यांच्या कार्यात सहभागी होणे.

अग्नीशमन प्रशिक्षण घेणे, हे केवळ आपत्काळाच्या दृष्टीनेच नाही, तर एरव्हीसाठीही उपयुक्त आहे. या लेखातून वाचकांना अग्नीशमन प्रशिक्षणाची ओळख होईल. याविषयीचे सविस्तर विवेचन ग्रंथात केले आहे. हा ग्रंथ वाचकांनी अवश्य संग्रही ठेवावा.

१. आगीचे घटक

आग निर्माण होण्यासाठी इंधन (ज्वलनशील पदार्थ), प्राणवायू आणि उष्णता हे तीन प्रमुख घटक एकत्र येण्याची आवश्यकता असते. हे तीनही घटक योग्य प्रमाणात एकत्र आल्यासच आग निर्माण होते.

२. आग लागण्याची सामान्य कारणे

२ अ. नैसर्गिक

वादळ, भूकंप, ज्वालामुखी इत्यादी.

२ आ. अनैसर्गिक

या आगींना माणूस प्रत्यक्ष किंवा अप्रत्यक्षरीत्या उत्तरदायी असतो. अनैसर्गिक आगींचीही अन्य पोटकारणे आहेत, उदा. अज्ञान, निष्काळजीपणा (उदा. इस्त्री अतिशय तापणे, जळत्या सिगरेटचे थोटूक न विझवता टाकणे), अपघात, घातपात, युद्ध इत्यादी.

३. आगीचे वर्गीकरण

इंधनाच्या प्रकारावरून आगीचे चार प्रकार आहेत.

३ अ. ए प्रकारची आग

जेव्हा जळणारे पदार्थ कागद, लाकूड, कोळसा, प्लास्टिक, रबर यांसारखे कार्बनयुक्त आणि घनरूप असतात, तेव्हा त्या आगीला ए प्रकारची आग म्हणतात.

३ आ. बी प्रकारची आग

जेव्हा जळणारा पदार्थ द्रवरूपात असतो किंवा कोणत्याही घनपदार्थाचे द्रवरूप जळत असते, तेव्हा त्या आगीला बी प्रकारची आग असे म्हणतात, उदा. पेट्रोल, डिझेल, वंगण, रसायने, रंग इत्यादी.

३ इ. सी प्रकारची आग

ज्या आगीमध्ये ज्वलनशील वायूरूप किंवा द्रवरूप पदार्थाचे वायूरूप जळत असते, त्या आगीला सी प्रकारची आग म्हटले जाते, उदा. स्वयंपाकाचा गॅस (एल्.पी.जी.), वेल्डिंगचा गॅस इत्यादी.

३ ई. डी प्रकारची आग

जेव्हा कोणताही धातू जळत असतो, तेव्हा त्या आगीला डी प्रकारची आग म्हटले जाते, उदा. सोडियम, पोटॅशियम, मॅग्नेशियम, टिटॅनियम इत्यादी.

४. आग बघितल्यावर आपण काय कराल ?

अ. आग-आग असे मोठ्याने ओरडून अवतीभोवतीच्या लोकांना सावध करा.

आ. अग्नीशमन दल, पोलीस आणि नगरपालिका यांना आगीविषयी कळवा.

इ. अग्नीशमन दलाचे साहाय्य येईपर्यंत आग मर्यादेत ठेवण्याचा प्रयत्न करा. दारे-खिडक्या बंद करा. वीजपुरवठा बंद करा. सभोवतालचे ज्वलनशील पदार्थ सुरक्षित स्थळी हलवा. शक्य असल्यास आगीच्या सभोवतालचा परिसर पाण्याच्या फवार्‍याने भिजवा.

ई. योग्य प्रकारचे अग्नीशमनाचे माध्यम वापरून आग विझवा.

५. अग्नीशमनाच्या पद्धती

५ अ. जळण / इंधन मिळू न देणे (स्टार्व्हिंग)

आगीला इंधनापासून वंचित केले किंवा इंधनपुरवठा बंद केला, तर आग त्वरित विझते. या पद्धतीला स्टार्व्हिंग असे म्हणतात, उदा. गॅसची शेगडी विझवतांना आपण गॅसचा पुरवठा बंद करतो. शेगडी इंधन न मिळाल्याने विझते.

५ आ. थंड करणे (कूलिंग)

जळणार्‍या पदार्थाचे तापमान त्या पदार्थाच्या ज्वलनबिंदूच्या खाली आणल्यास, म्हणजेच पदार्थातील उष्णता घटल्यास आग त्वरित विझते. अग्नीशमनाच्या या प्रकाराला थंड करणे म्हणतात, उदा. जळत्या लाकडावर पाणी घालणे.

५ इ. वायू बंद करणे / वायू तोडणे (स्मॉदरिंग)

प्राणवायूचा पुरवठा आगीपासून पूर्णपणे तोडल्यास किंवा हवेतील प्राणवायूचे प्रमाण १६ टक्क्यांपेक्षा घटल्यास आग त्वरित विझते. जळत्या मेणबत्तीवर काच झाकण्याच्या प्रयोगावरून हे सिद्ध होते. यालाच हवा तोडणेे (स्मॉदरिंग) असे म्हणतात.

५ ई. साखळी अभिक्रिया तोडणे

काही विशिष्ट रसायनांचा वापर करून ज्वलनाची साखळी अभिक्रिया तोडली जाऊन आग विझवता येते, उदा. हॅलॉन वायू. अशा रसायनांचा वापर पुष्कळ खर्चिक असल्याने त्याचा वापर मर्यादित स्वरूपात केला जातो.

६. अग्नीशमनाची माध्यमे

सामान्यपणे वापरली जाणारी अग्नीशमनाची माध्यमे आणि त्यांची कार्यपद्धत पुढीलप्रमाणे आहे.

६ अ. पाणी

जळते लाकूड, कागद यांसारख्या कार्बनयुक्त पदार्थांवर (ए प्रकारची आग) किंवा धातूवर (डी प्रकारची आग) पाण्याचा फवारा सतत मारल्याने पाणी जळणार्‍या पदार्थांमधून उष्णता शोषून घेते. उष्णता शोषून घेण्याचा वेग उष्णतानिर्मितीच्या वेगापेक्षा जास्त असल्यास आग विझते.

६ आ. सुकी रासायनिक भुकटी (ड्राय केमिकल पावडर)

सोडियम बायकार्बोनेट आणि पोटॅशियम बायकार्बोनेट या रासायनिक भुकटींना सुकी भुकटी म्हणून ओळखले जाते. त्या पांढर्‍याशुभ्र असतात. द्रव कार्बन डायऑक्साईड वायूचा वापर करून दाबाखाली ती भुकटी आगीवर शिंपडल्याने या भुकटीच्या कणांचा आगीवर एक ढग बनतो. या ढगामुळे आगीचा हवेशी संपर्क तुटतो आणि प्राणवायू न मिळाल्यामुळे, तसेच जळण्याची साखळी क्रिया तुटल्यामुळे आग विझते. या माध्यमाचा उपयोग प्रामुख्याने बी आणि सी प्रकारच्या आगी विझवण्यासाठी केला जातो. विद्युत उपकरणे जळत असली, तरीही सुक्या भुकटीचा उपयोग लाभदायक ठरतो.

६ इ. कार्बन डायऑक्साईड

अती उच्च दाबाखाली हा वायू द्रवरूपात विशिष्ट पद्धतीने बनवलेल्या सिलिंडरमध्ये साठवला जातो. या वायूचा फवारा आगीवर मारल्यावर तो हवेपेक्षा पाचपट जड असल्यामुळेे त्याचा थर जळत असलेल्या पदार्थावर निर्माण होतो. अशा प्रकारे आगीचा हवेशी, म्हणजेच प्राणवायूशी संपर्क तुटल्यामुळे आग विझते. कार्बन डायऑक्साईड मुख्यत्वे विद्युत् उपकरणांना आग लागल्यास वापरला जातो.

६ ई. विशिष्ट रसायने

काही रसायने ज्वलनाची साखळी क्रिया तोडून आग विझवण्यास साहाय्य करतात. अशा रसायनांचा अग्नीशमनासाठी मर्यादितपणे वापर केला जातो.

६ उ. वाळू

आग लहान असली आणि अन्य कोणतेही माध्यम उपलब्ध नसले, तर ए, बी आणि डी प्रकारच्या आगी विझवण्यासाठी वाळू परिणामकारकरित्या वापरली जाऊ शकते. वाळू न मिळाल्यास भुसभुशीत मातीही वापरली, तरी चालते.
आग विझवण्यासाठी वाफ, अ‍ॅसबेस्टॉस कापड, फेस (फोम) आदी माध्यमे केव्हा वापरायची, तसेच विविध प्रकारचे एक्सटिंग्विशर्स कसे वापरायचे, यांचेही विवेचन ग्रंथात केले आहे.

७. प्रसंग आणि प्रासंगिक उपाययोजना

अग्नीशमनासाठी तत्परता जेवढी महत्त्वाची तेवढाच किंवा त्यापेक्षाही अधिक महत्त्वाचा असतो मी एकट्याने आगीशी सामना करायचा का ? हा निर्णय. हा निर्णय घेेणे सोपे व्हावे यासाठी काही मार्गदर्शक तत्त्वे आहेत. पुढीलपैकी कोणत्याही एक किंवा अधिक प्रश्‍नांचे उत्तर होय असे असल्यास अग्नीशमनाचा प्रयत्न करू नका. ते तुमच्या जिवावर उलटू शकते.

अ. आग लागलेल्या ठिकाणाहून ती अन्यत्र वेगाने पसरत आहे का ?

आ. तुमच्या सुटकेच्या वाटेकडे पाठ करून आग विझवणे शक्य नाही का ?

इ. तुमच्या सुटकेच्या एकमेव वाटेत आग आडवी आहे का ?

ई. तुमच्याजवळ अग्नीशमनाची योग्य उपकरणे नाहीत का ?

उ. तुमच्याजवळील अग्नीशमनाचे माध्यम संपले आहे का ?

ऊ. आग प्रतिबंधक व्यक्तीगत सुरक्षा उपकरणे तुमच्याजवळ उपलब्ध नाहीत का ?
अशा प्रसंगात अग्नीशमनाचा प्रयत्न न करता आगीच्या स्थानावरून त्वरित सुरक्षित ठिकाणी चला आणि साहाय्य मागवा.

७ अ. जळणार्‍या घरातून / वास्तूतून स्वतःची सुटका

आग लागलेली खोली किंवा माळ्यावरून बाहेर पडतांना शेवटच्या माणसाने दार केवळ ओढून घ्यावे. कुलूप लावू नये. कुलूप लावल्यास अग्नीशमन दलाला शोध आणि सहकार्य करण्यात अडथळा येतो.

१. आपत्कालीन कृती आराखड्यात नमूद केलेल्या मार्गानेच बाहेर पडा.

२. आणीबाणीच्या प्रसंगी उद्वाहनाचा (लिफ्ट) वापर चुकूनसुद्धा करू नका.

३. धूर आणि विषारी वायूंना टाळण्यासाठी खाली वाका. स्वच्छ हवा भूमीलगत असते. आवश्यकता भासल्यास भूमीवर पालथे पडा आणि हातापायांवर रांगत पुढे जा. पोटावर सरपटत पुढे होऊ नका. उष्णतेमुळे धुराचे ऊर्ध्वगमन होत असते आणि काही जड विषारी वायूंचा थर भूमीवर जमतो; म्हणून रांगतांना डोके भूमीपासून साधारण ०.५ मीटर उंचीवर धरले पाहिजे.

४. शक्य असल्यास नाक आणि तोंड ओल्या फडक्याने झाका.

५. जळक्या पायर्‍यांवरून (जिन्यावरून) / खोलीतून जातांना भिंतीकडूनच चाला. भिंती इमारतीच्या मुख्य सांगाड्यावर उभारलेल्या असल्यामुळे भिंतीजवळचा भाग हा सर्वांत सुरक्षित असतो. अन्य भाग कोसळण्याची शक्यता असते.

६. अनेक माळ्यांची वास्तू (बहुमजली इमारत) असल्यास पायर्‍या हाच सुटकेचा प्रमुख मार्ग असतोे. न घाबरता, सावधपणे आणि शिस्तीत बाहेर व्हा.

७. पायर्‍यांवर आल्यावर एका बाजूनेच खाली उतरा. पायर्‍यांची दुसरी बाजू अग्नीशमन आणि साहाय्यपथकासाठी रिकामी सोडा. चुकूनही पुन्हा वर जाऊ नका.

८. वास्तूबाहेर आल्यावर अग्नीशमन दल आणि पोलीस दल यांना त्वरित घटनेविषयी कळवा.

७ आ. स्वतःलाच आग लागल्यास

जिथे आहात तिथे थांबा, आणि भूमीवर पडा आणि लोळण घ्या. कपड्यांची पेटलेली बाजू भूमीलगत राहील, याची दक्षता घ्या. यामुळे ज्वाळा दडपल्या जाऊन विझतील आणि तुमचा जीव वाचू शकेल. कपड्यांना आग लागली असता घाबरून पळू नका (धावल्यामुळे आग भडकण्यास साहाय्य होते.), तसेच भूमीवर गडाबडा लोळू नका.

७ इ. साथीदाराला आग लागल्यास

रग, घोंगडी, सतरंजी किंवा कोणतेही जाड कापड घेऊन जळणार्‍याभोवती गुंडाळा.
१. आग विझल्यावर त्याच्या अंगावरील जळके कपडे काढून टाका.
२. योग्य प्रथमोपचार द्या.

स्टोव्हचा भडका उडाल्यास, कढईतील तेलाला आग लागल्यास, घरगुती वापरातील द्रवरूप वायूची (गॅसची) गळती झाल्यास काय करायचे, यांचेही विवेचन ग्रंथात केले आहे.

८. अग्नीप्रतिबंधक उपाययोजना

दैनंदिन व्यवहारात काही निवडक प्रसंगी घ्यावयाच्या सर्वसाधारण उपायांविषयीची माहिती पुढे दिली आहे.

८ अ. वीज आणि विजेच्या उपकरणांमुळे लागू शकणारी आग

१. काम झाल्यावर विजेच्या उपकरणांची कळ बंद करून दट्टा (प्लग) काढून ठेवा.

२. विजेची उपकरणे दुरुस्तीसाठी उघडली असल्यास तारेच्या जोडण्या दणकट असल्याची निश्‍चिती करा. दुरुस्ती कुशल तंत्रज्ञाकडूनच करून घ्या.

३. विजेची उपकरणे, विशेषकरून या उपकरणांची चलन यंंत्रे (मोटर) स्वच्छ ठेवा. त्यांवर धूळ, तेल किंवा ग्रीस साठू देऊ नका.

४. कारखान्यांमध्ये वापरल्या जाणार्‍या विजेच्या हात-दिव्यांवर (हॅन्ड लॅम्प) लांब वायर जोडलेली असल्यामुळे त्यांना हवे तसे आणि हवे तिथे हलवता येते. हात-दिव्यांवर काचेचे आवरण असणे आवश्यक आहे; कारण दिव्याच्या उष्णतेमुळे तेलकट पदार्थ पेट घेऊ शकतात.

५. विजेची उपकरणे / बटणे यांच्याजवळ ज्वलनशील पदार्थ ठेवू / साठवू नका.

६. फ्युजची तार जळल्यास योग्य क्षमतेचीच तार वापरा.

७. कोणत्याही विजेच्या उपकरणातून जळका किंवा अनैसर्गिक वास आल्यास ते त्वरित बंद करून पडताळून (तपासून) घ्या. जळका वास येणे, हे आग लागली असण्याचे प्राथमिक लक्षण आहे.

८. कोणत्याही उपकरणावर किंवा विजेच्या बटणावर त्याच्या क्षमतेपेक्षा अधिक विद्युतभार टाकू नका.

९. विजेच्या तारांची पाणी किंवा उष्ण भाग यांतून मांडणी करू नका. भूमीवरून, दरीखालून (कार्पेटखालून), दार / खिडकी यांतून त्यांची मांडणी करू नका.

१०. ओल्या हातांनी विजेच्या उपकरणांना स्पर्श करू नका.

११. विजेच्या तारांचेे जोड (जॉइंट) उघडे ठेवू नका. योग्य प्रकारच्या वीजवाहक नसलेल्या पट्टीने (इन्स्युलेटिंग टेपने) ते झाका.

८ आ. स्वयंपाकघरातील आग

१. स्वयंपाकघराची मांडणी सुरक्षिततेच्या दृष्टीने योग्य अशी करा.

२. स्वयंपाक करतांना सैल, घोळसर कपडे घालू नका, साडीचा पदर नीट खोचून घ्या.

३. स्टोव्हवरून तापलेली (गरम) भांडी उतरवतांना नेहमीच सांडशीचा किंवा चिमट्याचा वापर करा. या कामी टॉवेल, फडके किंवा साडीचा पदर वापरणे अत्यंत धोक्याचे असते.

४. घरगुती वापराच्या वायूची शेगडी, स्टोव्ह किंवा ओव्हन चालू असतांना घर सोडून बाहेर जाऊ नका.

५. घरात कोणीच नसतांना किंवा झोपी जातांना मेणबत्त्या आणि तेलाचे दिवे विझवा.

६. घरगुती वापराच्या वायूची शेगडी किंवा स्टोव्ह नेहमी उंचावर ठेवा. लादीवर कधीच ठेवू नका.

७. शेगडीवर मुठीचे भांडे ठेवतांना मूठ आतल्या बाजूस ठेवा.

८. लाकडी कपाट, फळ्या, पडदे, कपडे इत्यादी ज्वलनशील वस्तू शेगडी / स्टोव्ह यांपासून दूर ठेवा.

९. लहान मुलांना स्वयंपाकघरात खेळू देऊ नका.

१०ं. मायक्रोवेव्ह ओव्हन वापरतांना काळजी घ्या. ते बाह्यतः जरी गार वाटत असले, तरी आतील पदार्थांचे तापमान जास्त असू शकते. ओव्हनमधल्या पदार्थाने पेट घेतल्यास वीजपुरवठा त्वरित बंद करा आणि आग विझेपर्यंत ओव्हनचे दार उघडू नका.

११. काडीपेटीची काडी पेटवतांना शरिरापासून लांब धरा. जळती काडी फेकण्यापूर्वी पूर्णपणे विझल्याची निश्‍चिती करा.

१२. स्वच्छता हा आग टाळण्याच्या उपाययोजनेचा पाया आहे.
(सविस्तर विवेचनासाठी वाचा : सनातनचा ग्रंथ अग्नीशमन प्रशिक्षण)