पैठण येथील संत एकनाथ महाराजांच्या काळातील देवतांच्या जागृत मूर्ती आणि चैतन्यमय वस्तू

संत ज्ञानेश्वरांच्या नंतर सुमारे २५० वर्षांनी संत एकनाथांचा जन्म झाला. अतिशय प्रतिकूल परिस्थिती होती. यवनांचे राज्य होते. याच दरम्यान विजयनगरचे हिंदु साम्राज्य बुडाले होते. स्वधर्म, स्वराष्ट्र, स्वराज्य यांविषयी सर्वत्र अज्ञानाचे वातावरण होते. कर्मकांड, कर्मठपणा यांवर अधिक भर होता. भर दिवसा स्त्रिया बाटवल्या जात होत्या. धर्मावर अत्याचार होत होता. अशा बिकट समयी नाथांनी समाज सुधारण्यासाठी जगदंबेला साद घातली. बये दार उघड असे म्हणत नाथांनी भारूड, जोगवा, गवळणी, गोंधळ यांच्या साहाय्याने जनजागृती केली. संत एकनाथ हे संतकवी होते. रंजन आणि प्रबोधन करत अध:पतित समाजाला त्यांनी सन्मार्गावर आणले, महाराष्ट्राचा पुरुषार्थ जागवला. एका जनार्दनी ही त्यांची नाममुद्रा आहे. फाल्गुन कृष्ण पक्ष षष्ठी, शके १५२१ (वर्ष १५९९) या दिवशी संत एकनाथांनी देह ठेवला आणि ते अनंतात विलिन झाले.

अनेक रचना, अभंग, गवळणी असे स्फुट लेखन एकनाथांनी केले. एकनाथी भागवत हा त्यांचा ग्रंथ लोकप्रिय आहे. हे अतिशय प्रासादिक (व्यासकृत) काव्य आहे. नाथांनी लिहिलेल्या भावार्थ रामायणाच्या सुमारे ४० सहस्र ओव्या आहेत. त्यांचे रुक्मिणीस्वयंवर अत्यंत लोकप्रिय आहे. नाथांची दत्ताची आरतीही (त्रिगुणात्मक त्रयमूर्ती दत्त हा जाणा) प्रसिद्ध आहे. जातीभेद दूर करण्यासाठी त्यांनी आयुष्यभर प्रयत्न केले.

.

संत एकनाथ महाराजांच्या वाड्यात
श्रीखंड्याच्या रूपात साक्षात पांडुरंगाने
पाणी भरलेला रांजण आणि पांडुरंगानेच गंध उगाळलेली सहाण

काळ रुळतो चरणी ।
देवा घरी वाहे पाणी ॥ १ ॥
ज्यांचे अनुग्रहे करून ।
झालो पतित पावन ॥ २ ॥ – श्री संत निळोबाराय

 थोर संत एकनाथ महाराज यांच्या चरणी कोटी कोटी प्रणाम !

उन्मनीं समाधीं नाठवे मानसी ।
पहातां विठोबासीं सुख बहु ॥ १ ॥
आनंदाआनंद अवघा परमानंद ।
आनंदाचा कंद विठोबा दिसे ॥ २ ॥ – संत भानुदास महाराज

देखतांचि रूप विटेवरी गोजिरें ।
पाहतां साजिरें चरणकमळ ॥ १ ॥
पाहतां पाहतां दृष्टी धाये जेणें ।
वैकुंठीचें पेणें सहज हातीं ॥ २ ॥ – संत भानुदास महाराज